Η Κλεοπάτρα την εποχή της συμπερίληψης

Εδώ και μέρες απασχολεί τα διεθνή μέσα και τα social media μια σειρά από ντοκιμαντέρ με θέμα τη ζωή της Κλεοπάτρας στην οποία η βασίλισσα της Αιγύπτου απεικονίζεται με χαρακτηριστικά γυναίκας από την υποσαχάρια Αφρική. Προτού καν προβληθεί (πρεμιέρα την Τετάρτη στο Netflix) έχει ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων παγκοσμίως, με αποκορύφωμα την ανακοίνωση του υπουργείου Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου σύμφωνα με την οποία η Κλεοπάτρα είχε «λευκό δέρμα και ελληνιστικά χαρακτηριστικά». Ο αιγυπτιολόγος και πρώην υπουργός Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου Ζάχι Χαουάς κάνει λόγο για παραποίηση των ιστορικών γεγονότων.

Η Ιρανή σκηνοθέτρια του ντοκιμαντέρ Τίνα Γκαράβι σε άρθρο της (21/4) στο «Variety» αναρωτιέται: «Γιατί η Κλεοπάτρα να μην είναι μελαψή; Και γιατί ορισμένοι θεωρούν ότι η Κλεοπάτρα θα έπρεπε να είναι λευκή; Η εγγύτητά της με τη λευκότητα φαίνεται να της δίνει αξία και για ορισμένους Αιγύπτιους δείχνει να έχει μεγάλη σημασία». Αναφέρεται στην κινηματογραφική Κλεοπάτρα της Ελίζαμπεθ Τέιλορ, η οποία μ’ έναν τρόπο έχει παγιώσει την αντίληψή μας για τη βασίλισσα της Αιγύπτου. Η Γκαράβι θεωρεί ότι είναι πολιτική πράξη το να την ενσαρκώνει μια μαύρη ηθοποιός (η Βρετανίδα Αντέλ Τζέιμς).

Το θέμα λοιπόν γι’ αυτήν είναι η πολιτική χρήση της Ιστορίας και όχι η τεκμηρίωση των στοιχείων. Κάπως σαν να λέμε «αν η πραγματικότητα δεν συμφωνεί μαζί μου, τόσο χειρότερο για την πραγματικότητα». Αυτό ανοίγει μια πολύ μεγάλη και ενδιαφέρουσα συζήτηση, η οποία εκκινεί επισήμως από τη θεωρία περί μαύρης Κλεοπάτρας όπως την εξέφρασε ο Τζαμαϊκανός δημοσιογράφος και ιστορικός Τζ. Α. Ρότζερς στο βιβλίο του «World’s great men of color» (1946). Λίγα χρόνια αργότερα επανέφερε στο προσκήνιο τη θεωρία ο Αφροαμερικανός καθηγητής Ιστορίας στο Κολέγιο Χάντερ Τζον Χάντρικ Κλαρκ με το βιβλίο του «African warrior queens». Βέβαια, υπάρχουν σχετικές αναφορές ήδη από τον 19ο αιώνα.

Η μαύρη Αθηνά

Πριν από 36 χρόνια το θέμα ήρθε πάλι στην επικαιρότητα με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του Βρετανού σινολόγου Μάρτιν Μπερνάλ «Black Athena: Afroasiatic roots of classical civilization, Volume I: The fabrication of ancient Greece, 1785-1985», το οποίο προκάλεσε αντιπαραθέσεις μεταξύ των ερευνητών της ελληνικής αρχαιότητας. Ο Μπερνάλ (τα ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 περιλάμβαναν τον κινεζικό σοσιαλισμό και τη βιετναμέζικη ιστορία και πολιτική) αμφισβητούσε όσα θεωρούσαμε δεδομένα για τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Υποστήριζε ότι τον διαμόρφωσε η επίδραση πολιτισμών μιας μεγαλύτερης γεωγραφικής κλίμακας που εκτείνονταν στην ανατολική Μεσόγειο και την Αφρική.

Η αφροκεντρική θεωρία πλασαρίστηκε ως ιδιαιτέρως επαναστατική και διδασκόταν για δεκαετίες στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου καθώς θεωρήθηκε ένα είδος αναγνώρισης των κοινωνικών αγώνων των μαύρων αλλά και των εν γένει καταπιεσμένων από την αποικιοκρατία πολιτισμών. Την αμφισβήτησε ανοιχτά σε πρώτη φάση η καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Γουέλσλι Μαίρη Λέφκοβιτς με ομιλίες της και στα βιβλία της «Black Athena revisited» (1996), «Not out of Africa: How afrocentrism became an excuse to teach myth as history» (1997), «The origins of Greek civilization: An afrocentric theory» (1997). Τα επόμενα χρόνια πολλοί ακαδημαϊκοί ακολούθησαν το παράδειγμά της.

Το ντοκιμαντέρ του Netflix, που είναι παραγωγή της Τζέιντα Πίνκετ-Σμιθ, στην πραγματικότητα επαναφέρει μια θεωρία η οποία έχει καταρριφθεί εδώ και δεκαετίες. Βρισκόμαστε άλλωστε σε μια εποχή που διψάει για συμπερίληψη, αλλά αρκετά συχνά το κάνει σε βάρος των ιστορικών δεδομένων. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2009 προβλήθηκε ντοκιμαντέρ του BBC το οποίο απεικόνιζε την Κλεοπάτρα ως εν μέρει βορειοαφρικανικής καταγωγής. Τότε όμως δεν ξεσηκώθηκε θύελλα αντιδράσεων. Ισως επειδή η συμπερίληψη ήταν άγνωστη λέξη και το BBC δεν είναι Netflix.