Η Γαλλική Επανάσταση, η υποχρέωση και η ιδέα του ανθρώπου

«Μόνο η υποχρέωση μπορεί να ξεφύγει από κάθε οριοθέτηση. Η θέση της είναι σε μια περιοχή που βρίσκεται έξω από κάθε περιορισμό – γιατί βρίσκεται υπεράνω αυτού του κόσμου. Οι άντρες του 1789 δεν αναγνώρισαν την πραγματικότητα μιας τέτοιας περιοχής. Γι’ αυτούς η μοναδική πραγματικότητα ήταν τα καθημερινά προβλήματα των ανθρώπων. Γι’ αυτό βασίστηκαν επάνω σε μια έννοια του δικαιώματος. Oμως ήθελαν ταυτόχρονα να θεσπίσουν αρχές που θα ίσχυαν άνευ όρων. Αυτή η αντίφαση τους οδήγησε σε μια σύγχυση ιδεών και γλώσσας, μια σύγχυση που είναι μια από τις κύριες αιτίες της σημερινής πολιτικής και κοινωνικής σύγχυσης».

Αυτή την οξεία κριτική στους «άντρες του 1789», δηλαδή στους εκπορθητές της Βαστίλλης και στα μέλη της πρώτης γαλλικής Εθνοσυνέλευσης, διατυπώνει η Γαλλίδα φιλόσοφος και πολιτική ακτιβίστρια Σιμόν Βέιλ στο ημιτελές έργο της «Το ενρίζωμα» (L’enracinement) που δημοσιεύτηκε το 1949, έξι χρόνια μετά τον θάνατό της από φυματίωση σε ένα σανατόριο της Αγγλίας.

Η φιλοσοφική και πολιτική θέση της Σιμόν Βέιλ –λίγα χρόνια πριν από τον θάνατό της σύχναζε στα αριστερά στέκια του Παρισιού και είχε πολεμήσει ως εθελόντρια από τη μεριά της δημοκρατικής κυβέρνησης στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο– σε αυτό το τελευταίο και βαθιά φιλοσοφικό της έργο είναι ότι για να κατανοήσουμε τι είναι ένα δικαίωμα, πρέπει πρώτα να αποδεχτούμε ότι η ύπαρξή μας ως έμφρονα και σκεπτόμενα όντα χαρακτηρίζεται από την επίγνωση της υπαρξιακής μας υποχρέωσης απέναντι στην αιώνια ιδέα αυτού που είμαστε: του ανθρώπου. Το λάθος που άρχισε με την παρανόηση των «αντρών του 1789» και συνεχίστηκε μέχρι τις μέρες της και δημιούργησε το πλαίσιο μέσα στο οποίο κατά τη διάρκεια των 160 χρόνων από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το 1943 διαδραματίστηκαν στην Ευρώπη τουλάχιστον πέντε μεγάλες επαναστάσεις και άλλοι τόσοι καταστροφικοί πόλεμοι (του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου συμπεριλαμβανομένου) ήταν η αντίληψη ότι η βασική υπαρξιακή κατάσταση του ανθρώπου είναι το δικαίωμα απέναντι σε όλα και σε όλους.

Η αντίληψη αυτή μας φαίνεται ακόμη και σήμερα παράξενη, όπως παράξενη φαίνεται και η πολιτική στάση της αριστερής Σιμόν Βέιλ, που ήταν τόσο ακραία ώστε όταν αποφοίτησε από την École Normale με άριστα, κάτι που της έδινε το δικαίωμα να διδάξει σε σχολείο του Παρισιού, οι αρμόδιοι τη μετέθεσαν αμέσως στην επαρχία φοβούμενοι την ακρότητα των αριστερών της ιδεών και του πολιτικού ακτιβισμού της. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι με τη Γαλλική Επανάσταση, της οποίας τα 230 χρόνια γιορτάζουμε σήμερα, και με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη που έγινε την 26η Αυγούστου 1789 από την πρώτη γαλλική Εθνοσυνέλευση καθιερώθηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη η ιδέα της γενικής ισονομίας και της γενικής ελευθερίας ως αναφαίρετων χαρακτηριστικών του ανθρώπου, το δικαίωμα στην ιδιοκτησία ως αναφαίρετου θεμελίου της ανθρώπινης αυτονομίας και το δικαίωμα της άμεσης συμμετοχής στη διαμόρφωση της πολιτικής ζωής.

Ομως, όπως μας διδάσκει η Ιστορία, τα δικαιώματα αυτά που με τόση λαμπρότητα διακηρύχθηκαν και με τόσο ενθουσιασμό έγιναν αποδεκτά από τον πληθυσμό ούτε ίσχυαν για όλους τους κατοίκους της τότε γαλλικής επικράτειας ούτε ίσχυαν χωρίς κανέναν περιορισμό. Καταρχάς δεν ίσχυαν για τις γυναίκες, τους Εβραίους κατοίκους της γαλλικής επικράτειας και τους δούλους των αποικιών. Επίσης δεν ίσχυαν για όλο τον ενήλικο αντρικό πληθυσμό, αλλά μόνο γι’ αυτούς που είχαν ιδιοκτησία ή ασκούσαν ένα ελεύθερο επάγγελμα. Εργάτες, μαθητευόμενοι και υπηρέτες ήταν ως «παθητικοί πολίτες» αποκλεισμένοι από τα πολιτικά δικαιώματα και φυσικά μπορούσαν να απολαμβάνουν το δικαίωμα της ελευθερίας και της ιδιοκτησίας σε πολύ πιο περιορισμένο βαθμό σε σχέση με τους «ενεργούς πολίτες». Αλλά και στα δικαιώματα των ενεργών πολιτών υπήρχε ένα όριο, όχι μόνο το όριο της «ελευθερίας του άλλου» αλλά και το όριο της «δημόσιας ωφέλειας».

Ετσι ο φύσει ελεύθερος πολίτης έβλεπε την ελευθερία του να απειλείται από τη μια μεριά από τη Σκύλλα της οικονομικής απαλλοτρίωσης και από την άλλη από τη Χάρυβδη μιας σκοτεινής «γενικής βούλησης» που διαμορφωνόταν με μηχανισμούς που παρέμεναν αδιαφανείς και κρυφοί, παρά το γεγονός ότι θεωρητικά συμμετείχε σε αυτούς.

Ποιες ήταν οι συνέπειες αυτής της στάσης είναι λίγο έως πολύ γνωστό. Την πρώτη επαναστατική ορμή ακολούθησαν το καθεστώς του τρόμου, η πολιτική αστάθεια, οι πόλεμοι και στο τέλος η εγκαθίδρυση μιας παράξενης «επαναστατικής μοναρχίας» υπό την ηγεσία του αυτοκράτορα Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Ετσι μέσα σε λίγα χρόνια η επανάσταση όχι μόνο έφαγε τα παιδιά της αλλά και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο εγγυητής των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη δεν μπορεί να είναι κανείς άλλος από έναν ελέω Θεού μονάρχη.

Η λύση που δίνει η Σιμόν Βέιλ σε αυτή την αντίφαση που απορρέει από το λανθασμένο πρωτείο του δικαιώματος είναι η υποταγή του δικαιώματος στην αιώνια και υπερβατική υποχρέωση του ανθρώπου απέναντι στην ιδέα του ανθρώπου. Αυτή η υποχρέωση δεν δεσμεύει μόνο τα φυσικά πρόσωπα αλλά και κάθε συλλογικότητα, από μια απλή συνεργασία, μέχρι την οικογένεια, το έθνος και το κράτος. Ετσι κάθε συλλογικότητα έχει μόνο σχετική αξία, που καθορίζεται από το μέτρο στο οποίο διευκολύνει την εκπλήρωση της υποχρέωσης, και κάθε φυσικό πρόσωπο, κάθε άνθρωπος μπορεί να επικαλεστεί δικαιώματα μόνο επειδή βρίσκεται στο επίκεντρο της υποχρέωσης των άλλων ανθρώπων.

«Για να κατανοήσουμε τι είναι ένα δικαίωμα, πρέπει πρώτα να αποδεχτούμε ότι η ύπαρξή μας ως έμφρονα και σκεπτόμενα όντα χαρακτηρίζεται από την επίγνωση της υπαρξιακής μας υποχρέωσης απέναντι στην αιώνια ιδέα αυτού που είμαστε: του ανθρώπου» Σιμόν Βέιλ Φιλόσοφος και πολιτική ακτιβίστρια

Η εμπειρία του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου που έγινε στο όνομα των δικαιωμάτων λαών και εθνών και που διέπραξε στο όνομα των δικαιωμάτων αυτών το πιο αποτρόπαιο έγκλημα που έχει γνωρίσει μέχρι τώρα η ανθρωπότητα οδήγησε τους επιζώντες που ανέλαβαν να αναδιοργανώσουν και να αναστηλώσουν μια όχι μόνο υλικά αλλά και ηθικά κατεστραμμένη Ευρώπη στην κατανόηση του πρωτείου της υποχρέωσης πριν από το δικαίωμα και να θεμελιώσουν τα μεταπολεμικά δυτικοευρωπαϊκά κράτη –και σ’ αυτά ανήκει και η Πέμπτη Γαλλική Δημοκρατία– επάνω σε αυτήν τη βασική υποχρέωση του πολίτη και της πολιτείας απέναντι στην ιδέα του ανθρώπου, δηλαδή στην υποχρέωση της προστασίας της ανθρώπινης αξίας. Από αυτό συνεπάγεται ότι η μεταπολεμική και σημερινή ανάμνηση και ερμηνεία της επετείου της άλωσης της Βαστίλλης που σήμανε την αρχή της Γαλλικής Επανάστασης είναι εντελώς διαφορετική από τις προπολεμικές γιατί πλέον η Γαλλική Επανάσταση θεωρείται υπό το πρίσμα της απόλυτης επιταγής της ανθρώπινης αξίας, δηλαδή υπό το πρίσμα και την ιδέα του πρωτείου της υποχρέωσης απέναντι στην αιώνια ιδέα του ανθρώπου. Και είναι αυτή η ιδέα που θεμελιώνει την Ενωμένη Ευρώπη και κάνει τη Γαλλική Επανάσταση κοινό της κτήμα. Η ιδέα της Σιμόν Βέιλ. 

* O Νίκος Ψαρρός είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Λειψίας

** Περιοδικό Hot Doc #183, «Γαλλική Επανάσταση», 14/7/2019