Η Δημοκρατία και η Οικονομία μετά το 2008

Στο βιβλίο μας Χωρίς Επιστροφή, ο Χρήστος Λάσκος και εγώ δεν μένουμε στις οικονομικές πτυχές της κρίσης. Ούτε οι αιτίες τις κρίσης είναι μονοδιάστατα οικονομικές, ούτε οι λύσεις θα βρεθούν από τεχνοκρατικά οικονομικά σχέδια για το χρέος. Και όχι μόνο γιατί αυτό που αντιμετωπίζουμε μετά από το 2008 παγκοσμίως δεν είναι πρωτίστως ένα πρόβλημα χρέους και ελλειμμάτων. Αλλά γιατί μια λύση θα πρέπει να βασιστεί σε δυνάμεις του κόσμου της εργασίας που θα επιβάλουν μια άλλη σχέση μεταξύ της οικονομίας και της πολιτικής: αρχίζοντας με τον περιορισμό των χρηματαγορών σε σχέση με την πολιτική, αλλά διευρύνοντας σταδιακά το αίτημα της διεύρυνσης της δημοκρατίας στο κοινωνικό και στο οικονομικό επίπεδο γενικότερα.

Στην εποχή όπου η κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού ήταν σχεδόν απόλυτη, και ο Fukuyama ανακοίνωνε το τέλος των ιδεολογιών, ήταν σχετικά εύκολο να παραμεριστεί η ένταση που πάντα υπήρξε, και πάντα θα υπάρξει, ανάμεσα στον καπιταλισμό και στη δημοκρατία. Στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ο συμβιβασμός μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας, τουλάχιστον στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, βασίστηκε στη πλήρη απασχόληση, στο κοινωνικό κράτος, αλλά και σε διάφορους διαβουλευτικούς θεσμούς στο κράτος και στις επιχειρήσεις όπου ο κόσμος της εργασίας είχε κάποια φωνή. Η απειλή του σοβιετικού μοντέλου, το κύρος των αριστερών κομμάτων ιδιαίτερα αυτά που παίξανε σημαντικό ρόλο στην αντίσταση, αλλά και η δύναμη του οργανωμένου εργατικού κινήματος στη βιομηχανία απαιτούσαν ένα ριζικό συμβιβασμό από τις δυνάμεις του κεφαλαίου.

Αλλά το ζήτημα της νομιμοποίησης του καπιταλισμού στις γραμμές των κατώτερων κοινωνικών τάξεων δεν εξαφανίστηκε στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού όπου αναιρέθηκαν σχεδόν όλα τα στοιχεία του προηγούμενου συμβιβασμού. Στις πιο φιλελεύθερες οικονομίες, το χρηματοπιστωτικό σύστημα ήρθε να πάρει τη σκυτάλη της νομιμοποίησης. Πολλοί αναλυτές μιλάνε για ένα ιδιωτικοποιημένο κεϋνσιανισμό, όπου η ζήτηση της οικονομίας δεν βασιζόταν πλέον στο κράτος, αλλά στη κατανάλωση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού, κυρίως με στεγαστικά δάνεια και τις πιστωτικές κάρτες. Οι μονεταριστές του Σικάγο μπορεί να επιμένανε στο χαμηλό πληθωρισμό, αλλά η αύξηση στις τιμές των περιουσιακών στοιχείων, και προπαντός των ακινήτων, ήταν άλλο θέμα. Η αύξηση των τιμών στα ακίνητα, αλλά και στα χρηματιστήρια, επέτρεπαν πολλά άτομα να αισθάνονται ότι ευημερούν, καθώς η όλη και μεγαλύτερη έκθεση τους σε δάνεια θα καλυπτόταν από τη μεγέθυνση των περιουσιακών τους στοιχείων. Και με αυτό τον τρόπο όλο και περισσότερα άτομα αισθανόταν ότι η μοίρα τους εξαρτιόταν από την πορεία του χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Σε χώρες όπως την Ελλάδα, με ένα λιγότερο «αναπτυγμένο» χρηματοπιστωτικό τομέα, το πελατειακό κράτος δεν μπορούσε παρά να αναλάβει μεγαλύτερο μερίδιο του βάρους για τη νομιμοποίηση του συστήματος. Αλλά το ρουσφέτι, οι μίζες, η φοροδιαφυγή (νόμιμη και μη), η δημόσια απασχόληση και άλλα φαινόμενα (που και αυτά δεν λείπουν βέβαια από τις πιο αναπτυγμένες οικονομίες) δεν αποτελούν, όπως θα το ήθελε ο κυρίαρχος λόγος, δείγματα ούτε της αναποτελεσματικότητας του κράτους, ούτε της ιδιάζουσας κουλτούρας των Ελλήνων, αλλά ούτε της επιβολής των συντεχνιών επί του δημοσίου τομέα. Αποτέλεσαν επιλογές των κυρίαρχων δυνάμεων για τη νομιμοποίηση του οικονομικού μοντέλου.
Βεβαίως το ελληνικό μοντέλο νομιμοποίησης χρεοκόπησε, αλλά και το μοντέλο των πιο φιλελεύθερων χωρών δεν πήγε καλύτερα. Και για αυτό το λόγο, εκτός από την οικονομική κρίση έχουμε και μια σοβαρότατη πολιτική κρίση. Η συρρίκνωση της δημοκρατίας επί νεοφιλελευθερισμού επισκιάστηκε όσο η κατανάλωση μέσω δανεισμού ή λειτουργία του πελατειακού κράτους πρόσφεραν κάποιο διέξοδο για τις υποτελείς τάξεις. Μετά την κρίση η επιλογή της λιτότητας αναιρεί όλους τους δοκιμασμένους τρόπους συμβιβασμού μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας που δοκιμάστηκαν μετά το 1945. Αλλά χωρίς μια άλλη «λύση» σε αυτό το επίπεδο, δύσκολα θα βγούμε από την οικονομική κρίση. Από τη μεριά του συστήματος δεν διαφαίνεται αυτή τη στιγμή τίποτα πέραν του μεγαλύτερου αυταρχισμού ή μιας, μερικής επιστροφής στο εθνικό επίπεδο.

Από την μεριά της αριστεράς, οι αντιστάσεις των πλατειών, και πιο πρόσφατα της Wall Street και του St Paul’s στο Λονδίνο, δίνουν μια πιο αισιόδοξη νότα. Γιατί, αντιθέτως με το τι συνήθως λέγεται, η αντίσταση και το μπλοκάρισμα των μέτρων λιτότητας δεν αποτελεί ποτέ μια στείρα άρνηση. Ο κόσμος συζητά, και η λογική της διαβούλευσης αναδεικνύει και στόχους και προτεραιότητες. Μερικές από αυτές τις συζητάμε στο βιβλίο μας: την αναδιανομή του εισοδήματος, τη ρύθμιση των χρηματαγορών και την κοινωνικοποίηση των τραπεζών, την ανάδειξη νέων καταναλωτικών και παραγωγικών προτύπων και άλλα πολλά. Αλλά πολλές φορές το μέσον είναι και το μήνυμα. Η επιστροφή της πολιτικής και του δήμου, η κατανόηση ότι οι κοινωνίες πάντα έχουν επιλογές, και η θεώρηση ότι οι ανάγκες των πολλών αποτελούν τη βάση της λύσης και όχι του προβλήματος συγκροτούν μια διαφορετική δυναμική για την έξοδο από την κρίση.

Επί πλέον αμφισβητούν ότι το κύριο ζήτημα είναι πώς θα κάνουμε τις υποτελείς τάξεις να συμβιβαστούν με τον καπιταλισμό. Το κύριο είναι πιο οικονομικό σύστημα μπορεί να αντεπεξέρθει στο αίτημα των ανθρώπων για αξιοπρέπεια, για ανθρώπινες εργασιακές σχέσεις, για καθαρό και ασφαλές περιβάλλον, για την αποεμπορευματοποίηση των κοινωνικών αγαθών, για χώρους δημοσίου διαλόγου. Ευτυχώς το «τέλος των ιδεολογιών» δεν κράτησε πολύ. Επιστρέφουμε σε μια εποχή όπου πρέπει να ξανασυζητηθούν όλα τα θεμελιακά ζητήματα της πολιτικής οικονομίας. Το βιβλίο μας εντάσσεται σε μια παράδοση όπου τέτοια ζητήματα δεν θα μπορούσαν να περιοριστούν στη σφαίρα της οικονομίας. Αφορούν τις αξίες των ανθρώπων, τις σχέσεις μεταξύ τους, τη σχέση μας με τη φύση: ποιοι και ποιες είμαστε και τι αξίζει να επιδιώκουμε μαζί.

Ευκλείδης Τσακαλώτος, Πανεπιστήμιο Αθηνών
Από τις εκδόσεις ΚΨΜ κυκλοφορεί το βιβλίο των Χρήστο Λάσκο και Ευκλείδη Τσακαλώτο “Χωρίς Επιστροφή: Καπιταλιστικές Κρίσεις, Κοινωνικές Ανάγκες, Σοσιαλισμός”

Τα άρθρα που δημοσιεύονται στην κατηγορία «Απόψεις» εκφράζουν τον/την συντάκτη/τριά τους και οι θέσεις δεν συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του koutipandoras.gr