ΓΜ

Γιάννης Μπαζός

Η Αθήνα που πληγώνουμε και μας πληγώνει

Μια αναδρομή 188 ετών

Tefx 61 ar 3 f1 model city athens 1842 by ioannis travlos 1979 e

Τι κρύβεται πίσω από τα όμορφα (και τα άσκημα) κτίρια της πρωτεύουσας; Πόσες εμπνεύσεις αρχιτεκτόνων και πόσος κόπος τεχνιτών για τις οικοδομές που προσπερνάμε αδιάφορα και κάποτε τα «τραυματίζουμε»; Πόσες υψηλές φιλοδοξίες και πόσες μταιώσεις;

Τον Νοέμβριο του 1831, ήλθαν και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα που την εποχή εκείνη ήταν ένα χωριό με 4.000 κατοίκους, οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Έντουαρντ Σάουμπερτ, προκειμένου να πραγματοποιήσουν μια συστηματική τοπογράφηση της πόλης, και στη συνέχεια να συντάξουν την πολεοδομική τους πρόταση για την πιθανή εγκατάστασης της πρωτεύουσας. Το σχέδιο ετοιμάστηκε και υποβλήθηκε τον Δεκέμβριο του 1832, και 6 μήνες αργότερα, στις 29 Ιουνίου του 1833 εγκρίθηκε από την Αντιβασιλεία.

Τα αυθαίρετα θα κατεδαφίζονταν από… 1833

Αλλαγή του σχεδίου δεν επιτρεπόταν, παρά μόνο μετά από έγκριση. Όσα κτίρια οικοδομούνταν παραβιάζοντας τις ρυθμίσεις του σχεδίου θα κατεδαφίζονταν από τη δημόσια αρχή με δαπάνη του ιδιοκτήτη, ενώ συνυπεύθυνος θα κρινόταν όποιος δημόσιος λειτουργός είχε συναινέσει στην άδεια.

Η παραχώρηση στο δημόσιο όσων ιδιοκτησιών προορίζονταν από το σχέδιο για οικοδόμηση δημοσίων κτιρίων, θα γινόταν αντί τιμήματος «20 λεπτών τον πήχη».  Και βρίσκονταν εκτός των ορίων της νέας πόλης (στα βόρεια και ανατολικά της Ακρόπολης), αντί μέσου τιμήματος «ε70 λεπτών τον πήχη» για τη διενέργεια ανασκαφών.

Το σχέδιο Κλεάνθη-Σάουμπερτ είχε ως κύριο χαρακτηριστικό το σχηματισμό ισοσκελούς τριγώνου στο κέντρο της νέας πόλης. Στην κορυφή του τριγώνου, περίπου στην περιοχή της σημερινής πλατείας Ομονοίας, ήταν χωροθετημένο το διοικητικό κέντρο με τα ανάκτορα και τους κήπους τους, κτίρια υπουργείων και διοίκησης. Τα ανάκτορα είχαν οπτική επαφή με τα μνημεία της Ακρόπολης.

Στο ανατολικό μέρος του σχεδίου, περίπου στη θέση της σημερινής πλατείας Συντάγματος, προέβλεπαν το πνευματικό κέντρο, γύρω από κυκλική πλατεία, με Βιβλιοθήκη, Ακαδημία και Μητρόπολη. Σε περιοχή στο δυτικό μέρος του σχεδίου (στις σημερινές οδούς Λυκούργου, Αιόλου, Ευριπίδου, Σωκράτους) τοποθετούσαν το εμπορικό κέντρο. Το σχέδιο αποτελούσε έκφραση του κλασικού ορθολογισμού, με τις ευθείες χαράξεις, τη συμμετρία, τις προοπτικές φυγής, το ιεραρχημένο δίκτυο δρόμων και πλατειών που χαρακτήρισε την ευρωπαϊκή πολεοδομία, στην Αθήνα.

Οι κύριοι άξονες δημιουργούσαν ένα ισοσκελές τρίγωνο µε κορυφή τη σηµερινή πλατεία Οµονοίας, ενώ τα σκέλη του τριγώνου ήταν οι οδοί Πειραιώς και Σταδίου, και η βάση του τριγώνου η οδός Ερµού. Στην κορυφή του τριγώνου προβλεπόταν η ανέγερση των Ανακτόρων, µε γεωµετρική και συµβολική σηµασία.

Παρά την αρτιότητα τους τα σχέδια Κλεάνθη-Σάουμπερτ δεν εφαρµόστηκαν ποτέ λόγω των αντιδράσεων των αστών που κατοικούσαν γύρω από τη σηµερινή πλατεία Συντάγµατος. Ένας ακόμη λόγος µη πραγµατοποίησης των σχεδίων ήταν η κοινωνική τοπογραφία της περιοχής που θα γειτνίαζε αναγκαστικά µε τις εργατικές συνοικίες του Ψυρρή, ενώ και το µικροκλίµα της δεν θεωρούνταν το ευνοϊκότερο στον αθηναϊκό χώρο, καθώς υπήρχαν λιμνάζοντα νερά.

Λέο φον Κλέντσε. Στενότεροι δρόμοι και πλατείες

Έτσι, το 1834 ο βασιλικός σύμβουλος Λέο φον Κλέντσε αναγκάστηκε να προχωρήσει πλέον στην αναθεώρηση του αρχικού σχεδίου. Κύρια χαρακτηριστικά του: η µείωση της συνολικής έκτασης της πόλης, η µερική µείωση της έκτασης του χώρου των ανασκαφών, µε όριο την οδό Αδριανού, ο περιορισµός του πλάτους των δρόµων και της επιφάνειας των πλατειών, καθώς και η κατάργηση των εντός της πόλης λεωφόρων. Τα Ανάκτορα µεταφέρθηκαν πλέον στην τωρινή πλατεία Συντάγµατος, και η πλατεία «Ανακτόρων» (Ομονοίας) έχασε τον κεντρικό της χαρακτήρα. Ομως ούτε το σχέδιο του Κλέντσε εφαρµόστηκε πλήρως, κυρίως λόγω της αδυναµίας της Κυβέρνησης να ανταποκριθεί οικονοµικά στις προβλεπόµενες απαλλοτριώσεις των γαιών.  Ετσι, στις 11 Νοεµβρίου του 1836, αποφασίστηκε νέα µείωση του αρχαιολογικού χώρου, γνωστή ως τροποποίηση «Χάνσεν – Σάουμπερτ».

Η περιοχή της Οµόνοιας και όλη η βόρεια πλευρά της Πειραιώς, παρέµειναν µε πολύ αραιή δόµηση ως την περίοδο 1870-1880. Το 1886 η περιοχή της πλατείας Οµονοίας αρχίζει να αναπτύσσεται µε τα χαρακτηριστικά της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Ενδεικτικά είναι τα κτίρια στη συμβολή με την οδό Αθηνάς, δηλαδή το «Μπάγκειον» και ο «Μέγας Αλέξανδρος», τα οποία ολοκληρώθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1880 και διατηρούνται µέχρι και σήµερα. Από το 1880 και τα τέλη του 19ου αιώνα, µε την εµφάνιση της πρώτης µορφής µαζικής συγκοινωνίας, η πλατεία µετατρέπεται στον µεγαλύτερο συγκοινωνιακό κόµβο της πόλης των Αθηνών. Την ίδια περίοδο εµφανίζεται και ο Σιδηρόδροµος Αττικής -το γνωστό «Θηρίο»- που είχε αφετηρία την πλατεία Λαυρίου, και κάλυπτε το δροµολόγιο «Αθήνα – Λαύριο». Ο συγκοινωνιακός ρόλος της πλατείας Ομονοίας άρχισε να γίνεται όλο και πιο έντονος την περίοδο του 1888, όπου και υπογράφτηκε η πρώτη σύµβαση για επέκταση του Σιδηροδρόµου Αθηνών – Πειραιώς προς την Οµόνοια.

Η αθηναϊκή τριλογία της οδού Πανεπιστημίου

Τα κτίρια που σφράγισαν την αναγέννηση της Αθήνας, είναι αυτά της λεγόμενης «Αθηναϊκής Τριλογίας», δηλαδή τα 3 δημόσια νεοκλασικά κτίρια που κοσμούν την οδό Πανεπιστημίου: την Εθνική Βιβλιοθήκη, με τους δωρικούς κίονες και τη διπλή αναγεννησιακή σκάλα, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, με τους ιωνικούς κίονες, που ιδρύθηκε το 1837 και ήταν το πρώτο πανεπιστήμιο των Βαλκανίων, και την ιωνικού ρυθμού Ακαδημία Αθηνών. Το Πανεπιστήμιο είναι σχέδιο του Χριστιανού Χάνσεν, ενώ η Βιβλιοθήκη και η Ακαδημία είναι σχέδια του αδελφού του, Θεόφιλου Χάνσεν, τα οποία τελικά αποπερατώθηκαν από τον Ερνστ Τσίλερ.

Το Αρσάκειο Παρθεναγωγείο, γωνία Πανεπιστημίου και Πεσμαζόγλου, οικοδομήθηκε το διάστημα 1846-1852, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυτατζόγλου. (Σήμερα στεγάζει το Συμβούλιο της Επικρατείας). Στη γωνία Σίνα και Πανεπιστημίου, σε πλήρη αντίθεση με τα γειτονικά του νεοκλασικά κτίρια της «τριλογίας», στέκει το βυζαντινότροπο κτίριο του Οφθαλμιατρείου. Η άδεια ανέγερσης υπογράφηκε το 1843 από τον Όθωνα και η κατασκευή άρχισε από τον Χάνσεν, το 1847, αλλά σταμάτησε λόγω έλλειψης πόρων, το 1850. Το έργο συνέχισε ο Λύσανδρος Καυτατζόγλου, ο οποίος πρόσθεσε την προεξοχή της κυρίας εισόδου δίνοντας έμφαση στο βυζαντινό στιλ του κτιρίου. Το έργο ολοκληρώθηκε και εγκαινιάστηκε επίσημα τον Ιούνιο του 1854. Τη δεκαετία του 1878-1887, χτίστηκε ψηλά στην Πανεπιστημίου από τον Τσίλερ το «Ιλίου Μέλαθρον», που συνδύαζε ιταλικά αναγεννησιακά και ελληνικά νεοκλασικά χαρακτηριστικά και ανήκε στον Γερμανό αρχαιολόγο Ερρίκο Σλήμαν. (Σήμερα στεγάζει το Νομισματικό Μουσείο).

Δανός, Βιεννέζος, Αθηναίος. Ο Θεόφιλος Χάνσεν

Κανένας άλλος δεν συνέβαλε περισσότερο απ΄ αυτόν στην μεγαλεπήβολη προσπάθεια να αποκτήσει ένα οθωμανικό χωριό 4.000 κατοίκων μέρος της κλασικής του αίγλης. Ο,τι όμορφο υπάρχει σήμερα στην Αθήνα, φέρει την υπογραφή του ίδιου, του αδελφού του Χριστιανού ή του «μαθητή» του Ερνστ Τσίλερ. Φοιτητής στην Αθήνα με δανέζικη υποτροφία το 1838, «αστέρας» της αρχιτεκτονικής πλέον με πανευρωπαϊκή ακτινοβολία ο Θεόφιλος Χάνσεν έχοντας στο ενεργητικό του έργα όπως το Παλάτι του Αρχιδούκα Γουλιέλμου στη Βιέννη (σήμερα έδρα του ΟΠΕΚ) ή το αρχαιοελληνικού ρυθμού κτίριο του Αυστριακού Κοινοβουλίου, κατηφόρισε ξανά στο απελευθερωμένο βασίλειο. Επεσε σε δυσμένεια μετά την 3η Σεπτεβρίου 1843 αλλά  επέστρεψε και, προστατευόμενος του βαρόνου Σίνα, κόσμησε την Αθήνα με έργα όπως η «τριλογία», το Αστεροσκοπείο, ο Καθεδρικός Ναός της Αθήνας, το  ξενοδοχείο Grande Bretagne  και το Ζάππειο.

Γεννήθηκε Δανός (1813)  και πέθανε (1891) Αυστριακός βαρόνος και ακαδημαϊκός. Ηταν ένας πολίτης του κόσμου που σπούδασε σε βάθος και αγάπησε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.

* Περίληψη άρθρου που δημοσιεύθηκε στο Hot.Doc History στις 31 Μαρτίου 2019

Βουλή: Ο λόγος για τα άδεια έδρανα του ΚΚΕ και της Νέας Αριστεράς στην ομιλία της Κωνσταντοπούλου

6167422

Βουλή: Ο λόγος για τα άδεια έδρανα του ΚΚΕ και της Νέας Αριστεράς στην ομιλία της Κωνσταντοπούλου

Μετά την ολοκλήρωση της ομιλίας της Ζωής Κωνσταντοπούλου, οι βουλευτές των δύο κομμάτων επέστρεψαν στις…

Μητσοτάκης: Όλο το παρασκήνιο για τις εκκαθαρίσεις Μπρατάκου και Παπασταύρου

InCollage 20240328 205245331

Μητσοτάκης: Όλο το παρασκήνιο για τις εκκαθαρίσεις Μπρατάκου και Παπασταύρου

O Κυριάκος Μητσοτάκης φαίνεται πως «παραίτησε» τους δύο στενούς του συνεργάτες προκειμένου να μην απολογηθεί…

«Η ΛΑΡΚΟ ανήκει στους εργάτες» – Μαζικό συλλαλητήριο για τη ΛΑΡΚΟ στο κέντρο της Αθήνας

6167427

«Η ΛΑΡΚΟ ανήκει στους εργάτες» – Μαζικό συλλαλητήριο για τη ΛΑΡΚΟ στο κέντρο της Αθήνας

Στο μαζικό συλλαλητήριο για την ΛΑΡΚΟ συμμετέχουν και άλλα σωματεία, φορείς, συνδικάτα αλλά και φοιτητικοί…