Η ανατρεπτική τέχνη των γυναικών στη Χιλή του Πινοτσέτ

Αυτά τα λαϊκά έργα τέχνης είναι γνωστά και ως Arpilleras (σαν αυτό που εμείς ονομάζουμε «ταγάρι»). Μέσα από αυτή την τέχνη αναδείχθηκαν μοναδικές πτυχές στην ιστορία της σύγχρονης Χιλής.

Η κίνηση αυτή συμβολίζει τη διαμαρτυρία των γυναικών ενάντια στην άγρια ​​δικτατορία του Πινοτσέτ. Παρ’ όλο που αυτές οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν μια παραδοσιακή τεχνοτροπία, οι arpiilleras τους είχαν μεγάλη επιρροή στη Χιλή και σε πολλά ακόμη μέρη του κόσμου. 

Τα συγκεκριμένα χειροτεχνήματα διατήρησαν τη μνήμη των «los desaparecidos» (εξαφανισθέντων) από το καθεστώς και ανέδειξαν τη βιαιότητα της δικτατορίας, την ανεργία, την έλλειψη τροφίμων, την αδυναμία στέγασης και τις δυσκολίες της καθημερινής ζωής. Η διατήρηση της συλλογικής μνήμης ήταν από μόνη της μία πράξη διαμαρτυρίας, αλλά η δημιουργία των arpilleras πρόσφερε σε αυτές τις γυναίκες και άλλα εργαλεία αντίστασης. Πολλές από αυτές χειραφετήθηκαν μέσω της εργασίας τους και συμμετείχαν και σε άλλες διαμαρτυρίες κατά του καθεστώτος. Άρχισαν επίσης να αντιμετωπίζουν τον σεξισμό και την κακοποίηση μέσα στα σπίτια τους υποστηρίζοντας πιο πλατιά τα δικαιώματα τους.

Ο Πινοτσέτ κατέλαβε την εξουσία στις 11 Σεπτεμβρίου 1973 με αιματηρό πραξικόπημα. Το καθεστώς του (που υποστήριζε και η αμερικάνικη κυβέρνηση) ήταν αποφασισμένο να καταπνίξει τις φιλολαϊκές πολιτικές του προηγούμενου προέδρου, του σοσιαλιστή Σαλβαδόρ Αλιέντε. Σχεδόν 28.000 άνθρωποι συνελήφθησαν και βασανίστηκαν. Κάποιοι από αυτούς μυστηριωδώς “εξαφανίστηκαν” και μέχρι σήμερα οι δικοί τους άνθρωποι δεν έχουν μάθει ποτέ τι ακριβώς τους συνέβη. Εκτός από τη σύλληψη και τον βασανισμό των θυμάτων, το καθεστώς άσκησε πλήρη έλεγχο στην κοινωνία, χειραγωγώντας τον Τύπο και απαγορεύοντας την πολιτική δράση.

Το στρατιωτικό καθεστώς θεωρούσε τις γυναίκες παθητικές και χειραγωγήσιμες. Οι γυναίκες ενθαρρύνονταν να υιοθετήσουν τους παραδοσιακούς ρόλους και να επικεντρωθούν στη συζυγική ζωή, αντί να δραστηριοποιηθούν πολιτικά. Ενώ τα «Κέντρα Μητέρας» που διευκόλυναν προηγουμένως την πολιτική συμμετοχή των γυναικών εξακολουθούσαν να υφίστανται υπό τη δικτατορία, ελέγχονταν από το στρατό και λειτουργούσαν μόνο για να χειραγωγούν τις γυναίκες που καλούνταν να μείνουν «υπάκουες». Αν και η δικτατορία επεδίωκε να εμποδίσει τις γυναίκες να δραστηριοποιηθούν έξω από το σπίτι τους, οι οικονομικές πολιτικές του καθεστώτος είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα: η ακραία φτώχεια τις ανάγκασε να αναζητήσουν απασχόληση και συμμετοχή στις κοινότητες. 

Οι γύπες του καθεστώτος και οι ανώνυμες θάλασσες

Ως αποτέλεσμα, χιλιάδες γυναίκες άρχισαν να συμμετέχουν σε κοινωνικά κινήματα για τα δικαιώματα των γυναικών και για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στις αρχές της δεκαετίας, πολλές γυναίκες συμμετείχαν σε δίκτυα κοινωνικών διαμαρτυριών ή άλλες οργανώσεις λαϊκής βάσης, πολλές από τις οποίες περιστρέφονταν γύρω από άμεσα θέματα καθημερινής επιβίωσης. Τέτοιες οργανώσεις επιβίωσης περιελάμβαναν εργαστήρια (όπως οι ομάδες arpillera), ομάδες αγορών (που επέτρεπαν στις γυναίκες να αγοράζουν αγαθά σε μεγάλες ποσότητες σε φθηνότερες τιμές) και κοινόχρηστες κουζίνες. Οι γυναίκες σχημάτισαν επίσης δεκάδες άλλες οργανώσεις. Οι περισσότερες αναζητούσαν με αγωνία τους εξαφανισμένους συγγενείς τους και προσπαθούσαν να πιέσουν την κυβέρνηση προκειμένου να αποσπάσουν περισσότερες πληροφορίες για αυτούς.

Στο πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκαν τα εργαστήρια arpillera. Το κάθε εργαστήριο αποτελούνταν συνήθως από είκοσι γυναίκες που βρίσκονταν αρκετές φορές την εβδομάδα. Οι συμμετέχουσες ήταν αποκλειστικά γυναίκες. Το 80% ήταν φτωχές εργάτριες, ενώ οι υπόλοιπες προέρχονταν από τη μεσαία τάξη. Η πλειοψηφία είχε συζύγους που ήταν άνεργοι ή συγγενείς που είχαν «εξαφανιστεί».

Οι γυναίκες στα εργαστήρια συχνά κατείχαν και διοικητικές θέσεις. Κάθε εργαστήριο είχε έναν ταμία, έναν διαχειριστή ελέγχου ποιότητας και κάποιον που αναλάμβανε να παραδώσει τα ολοκληρωμένα έργα τέχνης. Παρά τον καταμερισμό εργασίας, τα εργαστήρια ήταν ισότιμα. Μία γυναίκα θυμάται: «εδώ δεν υπήρχαν ταξικές διαφορές. Ημασταν μια πραγματική οικογένεια». Πράγματι, οι μισθοί κατανέμονταν ισότιμα μεταξύ των μελών του εργαστηρίου και οι αποφάσεις λαμβάνονταν συλλογικά. Τα εργαστήρια ήταν πρότυπα αυτοοργανωμένης κοινωνίας.

Τα λαϊκά έργα τέχνης απεικόνισαν τη βαρβαρότητα της δικτατορίας καθώς και τις σκληρές συνθήκες της καθημερινής ζωής. Ένα τυπικό arpillera παρουσίαζε ανθρώπους να βασανίζονται ή θάλασσες με τάφους με τίτλο “NN” (κανένα όνομα). Άλλα arpilleras απεικονίζουν νέους άνδρες που δέχονται επίθεση από τέσσερις μαύρους γύπες (εκπροσωπούσαν συμβολικά τους ηγέτες της στρατιωτικής χούντας).  Υπήρχαν και έργα τέχνης που παρουσίαζαν κυρίως τις κακουχίες της καθημερινής ζωής, την έλλειψη τροφίμων,  τα κλειστά εργοστάσια και τις απεργίες πείνας.

Από την επιβίωση στη χειραφέτηση

Οι γυναίκες άρχισαν να δημιουργούν αυτά τα εργαστήρια για λόγους επιβίωσης. Η ανάγκη τους για συμπληρωματικό εισόδημα προέκυψε  από τις πολιτικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής και ιδιαίτερα την έντονη ανεργία. Με τους συζύγους εξαφανισμένους ή άνεργους, οι γυναίκες έπρεπε να εξασφαλίσουν μόνες τους την επιβίωση της οικογένειας τους. 

Οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και οι πολιτικές ζυμώσεις μέσα στα εργαστήρια έφτιαξαν ένα ισχυρό κοινωνικό κίνημα. Η δυνατότητα της συζήτησης για πολιτικά και κοινωνικά θέματα αποτέλεσε εργαλείο χειραφέτησης για τις γυναίκες. Τα εργαστήρια συνεισέφεραν στην απελευθέρωση και την ανάπτυξη πολιτικής συνείδησης, με δραστηριότητες που ενώ αρχικά είχαν στόχο τη βελτίωση της καθημερινής ζωής τελικά απέκτησαν πιο γενικευμένο χαρακτήρα.

Οι γυναίκες άρχισαν να χτίζουν νέους ρόλους  και δραστηριότητες που διεμβόλισαν την κυρίαρχη αντίληψη για τον ρόλο τους στο σπίτι. Τα ίδια τα εργαστήρια χρησίμευσαν ως δομές κινητοποίησης ή κέντρα κίνησης και πολλές γυναίκες μεταπήδησαν από αυτά σε πιο αναβαθμισμένες μορφές διαμαρτυρίας όπως απεργίες πείνας ή άλλες ακτιβιστικές κινήσεις. “Το γεγονός ότι συναντιόμασταν στο εργαστήριο ήταν πολύ σημαντικό γιατί δίναμε ο ένας στον άλλον θάρρος για να βγούμε στο δρόμο μαζί”, αναφέρουν οι μαρτυρίες. 

Πράγματι, αυτή η μετατροπή από μηχανισμό επιβίωσης σε πηγή πολιτικής διαμαρτυρίας είναι ένα κοινό νήμα που συνδέει πολλά γυναικεία κινήματα σε όλο τον κόσμο. Μια παρόμοια αλλαγή συνέβη και με τις περουβιανές comedores (συλλογικές κουζίνες). Ξεκίνησαν ως οργανώσεις επιβίωσης, αλλά αργότερα άρχισαν να προσφέρουν κατάρτιση σε θέματα υγείας, σε θέματα για τα δικαιώματα των γυναικών και σε άλλα συναφή θέματα. Το  γυναικείο κίνημα στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένα άλλο παράδειγμα. Στα τέλη του 18ου αιώνα, επικεντρώθηκε στη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και άλλων κοινοτικών ζητημάτων που επηρέασαν τις γυναίκες ως μητέρες. 

Εκτός από την ενθάρρυνση των γυναικών να συμμετέχουν σε άλλες διαμαρτυρίες, τα εργαστήρια κατάφεραν να διατηρήσουν στη συλλογική μνήμη τη βαρβαρότητα της δικτατορίας, και ιδιαίτερα την καταστολή και τις υποθέσεις εξαφανισμένων ανθρώπων, σε μια εποχή που όλες οι άλλες φωνές διαμαρτυρίας είχαν σιγήσει.