«Himmelweg»: Μία σκοτεινή ιστορία εξαπάτησης

Σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης Εβραίων κοντά στην Πράγα το 1944 στήνεται ένα ιδιόμορφο παιχνίδι εντυπώσεων. Οι εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού, θορυβημένοι από τις φήμες για τις συνθήκες που επικρατούν, επισκέπτονται το Τερεζίν και παρακολουθούν μια στημένη φάρσα εξαπάτησης, στην οποία οι κρατούμενοι καλούνται να παίξουν συγκεκριμένους ρόλους για να αποδείξουν ότι όλα κυλούν φυσιολογικά. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ο προθάλαμος που οδηγούσε στους θαλάμους αερίων ήταν μια μικρή ράμπα, μια τελευταία ανάσα ζωής πριν από το οριστικό τέλος. Τον αποκαλούσαν «ο δρόμος για τον ουρανό». Η σκηνοθέτιδα της παράστασης Ελενα Καρακούλη μιλάει στο Documento γι’ αυτή την άγνωστη ιστορία και για τους μηχανισμούς εξαπάτησης που επιβιώνουν μέχρι σήμερα. 

«Δεν είχα καταπιαστεί ξανά στο παρελθόν με ένα κείμενο ιστορικού ενδιαφέροντος. Η γραφή του Χουάν Μαγιόρκα μου κέντρισε το ενδιαφέρον από την πρώτη στιγμή. Με εντυπωσίασε η ιδιόμορφη επιχείρηση ωραιοποίησης που στήθηκε στο Τερεζίν και είχε έντονο το στοιχείο της εξαπάτησης. Δεν γνώριζα αυτή την ιστορία, δεν γνώριζα ότι οι άνθρωποι έπρεπε να υποδυθούν ρόλους για να πείσουν άλλους ανθρώπους ότι περνάνε καλά» αναφέρει η Ελενα Καρακούλη.

Στο τρένο για το Αουσβιτς

Το Τερεζίν ήταν ένα ιδιαίτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης κοντά στην Πράγα στο οποίο είχαν μεταφερθεί Εβραίοι καλλιτέχνες και διανοούμενοι. «Οι Γερμανοί τους είχαν υποσχεθεί ότι θα τους πάνε σε ένα ήσυχο θέρετρο. Με αυτό τον τρόπο απέσπασαν τα τελευταία τους χρήματα και τους έπεισαν ότι θα ζούσαν αξιοπρεπή ζωή σε ένα προστατευμένο περιβάλλον. Οταν έφτασαν στο Τερεζίν τους μοίρασαν συγκεκριμένους ρόλους που θα έπρεπε να υποδυθούν. Ο Γερμανός διοικητής είχε στόχο να παραπλανήσει τον Ερυθρό Σταυρό που θα πραγματοποιούσε επίσκεψη στο στρατόπεδο και προσπάθησε να δημιουργήσει μια βιτρίνα, μια ωραιοποιημένη κατασκευή της πραγματικότητας. Οι Εβραίοι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να παίξουν καλά τους ρόλους τους. Δεν γνώριζαν όμως ότι μετά το τέλος της επίσκεψης του Ερυθρού Σταυρού θα έφευγαν όλοι με το επόμενο τρένο για το Αουσβιτς. Αυτή ήταν η συνέχεια. Δεν πρόκειται για συγγραφικό τέχνασμα. Ετσι συνέβη στα αλήθεια. Και επειδή η συγκεκριμένη επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία, γυρίστηκε και ένα προπαγανδιστικό φιλμ με τίτλο “O φίρερ χαρίζει στους Εβραίους μια πόλη” από το οποίο έχουν σωθεί κάποια αποσπάσματα».

Θέαμα και εξαπάτηση

Ο Χουάν Μαγιόρκα βασίστηκε σε ιστορικά γεγονότα και έγραψε ένα ποιητικό και σύγχρονο έργο με πρωταγωνιστές τον απεσταλμένο του Ερυθρού Σταυρού, τον Γερμανό διοικητή και τον Εβραίο που θα έπρεπε να πείσει τους συμπατριώτες του να παίξουν σωστά τους ρόλους τους. «Μέσα από τη ματιά των τριών πρωταγωνιστών διαβάζουμε την ιστορία. Το έργο δεν συνιστά ρεαλιστική αναπαράσταση. Ο συγγραφέας επιδιώκει να αναδείξει τη διαχρονικότητα της εξαπάτησης. Εμείς ακολουθούμε τα χνάρια και την ποιητική διάσταση του κειμένου, το οποίο επικοινωνεί άμεσα με τη σημερινή εποχή».

Το θέαμα είναι κομμάτι και της σύγχρονης πραγματικότητας. «Την εποχή που διαδραματίζεται το έργο ο στόχος ήταν να τραβήξει τις “σωστές” φωτογραφίες ο Ερυθρός Σταυρός. Οι εξουσίες κατασκευάζουν εικόνες που προβάλλουν προς τα έξω ως αληθινές. Στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης όσοι δεν έχουν καλή σχέση με την τεχνολογία θεωρούνται ιδιόρρυθμοι. Εχει κυριαρχήσει η αίσθηση ότι πρέπει να παίξεις με τους κανόνες για να μπορέσεις να σταθείς».

Στο πλαίσιο της έρευνας που πραγματοποιήθηκε για την παράσταση οι συντελεστές επισκέφτηκαν την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. «Πετύχαμε αυτούς τους ανθρώπους σε μια δύσκολη φάση γιατί κάποιοι είχαν βανδαλίσει τα μνημεία των προγόνων τους. Πραγματοποιήσαμε συνάντηση μαζί τους για να αναζητήσουμε υλικό για τη δική μας έρευνα. Υπάρχουν απίστευτες μαρτυρίες και οι ίδιοι θεωρούν ότι βρίσκονται ακόμη αντιμέτωποι με ιστορίες που δεν έχουν τελειώσει, με ζητήματα που παραμένουν ανοιχτά. Είναι σημαντικό το πώς αντιμετωπίζουμε το διαφορετικό –όποια και αν είναι η μορφή του– και πόσο έτοιμοι είμαστε να το δεχτούμε».

Η Ελενα Καρακούλη πιστεύει ότι τα γεγονότα που οδήγησαν στο Ολοκαύτωμα δεν ήταν ένα απρόσμενο ρήγμα στην ιστορική συνέχεια. «Κατά τη διάρκεια της παράστασης ο Γερμανός διοικητής λέει: “Eμείς λύσαμε ένα πρόβλημα που βασάνιζε την Ευρώπη εδώ και πολλά χρόνια”. Δυστυχώς δεν έχει αλλάξει εντελώς ο τρόπος που αρκετοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται αυτά τα ζητήματα. Οπως έδειξαν και οι τελευταίες εκλογές, έχει καταγραφεί σημαντική άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη. Παρά τη γνώση που έχει αναπτυχθεί και την ιστορική εμπειρία που έχει συσσωρευτεί γύρω από τα γεγονότα, υπάρχουν κάποιοι που αμφισβητούν ακόμη και την ύπαρξή τους, όσο παράλογο και αν ακούγεται αυτό. Πολλά νέα παιδιά γοητεύονται από ακροδεξιά κόμματα, κάτι που μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα επικίνδυνο».

Το έργο του Ισπανού αναζητάει τις ρίζες μιας σκοτεινής ιστορίας.«Το Αουσβιτς δεν ήταν ένα ξαφνικό γεγονός, μια παρεκτροπή της Ιστορίας, αλλά μια αναμενόμενη κατάληξη καταστάσεων και αντιλήψεων που προϋπήρχαν. Είχε παίξει τον ρόλο της η μηχανή της προπαγάνδας, είχαν κυριαρχήσει συγκεκριμένες αναγνώσεις. Το έργο του Χουάν Μαγιόρκα δεν αναφέρεται απλώς σε αυτό που συνέβη, αλλά και σε αυτό που θα μπορούσε να συμβεί».

– Η παράσταση παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών στην Πειραιώς 260.