Χαμένοι στην εφηβεία

Η σεξουαλικότητα αποτελεί μια ιδιαίτερα σύνθετη λειτουργία – αποτέλεσμα της επίδρασης τόσο βιολογικών όσο και περιβαλλοντικών – ψυχοκοινωνικών παραγόντων. Είναι επίσης απόδειξη ότι οι άνθρωποι χρειάζονται την επαφή με άλλους ανθρώπους και αυτή η ανταλλαγή συναισθημάτων και εμπειριών ξεκινά με τη γέννηση και τελειώνει με το τέλος της ζωής.

Το ερωτικό ενδιαφέρον, ο ρομαντισμός, η έκφραση συναισθημάτων και η γλώσσα του σώματος φυσιολογικά αναπτύσσονται κατά τη μέση κυρίως εφηβεία (>12 ετών), ωστόσο γνωστικά και ψυχοκοινωνικά ο έφηβος δεν είναι έτοιμος να διαχειριστεί όλο το συναισθηματικό αλλά και οργανικό φορτίο μιας ολοκληρωμένης σεξουαλικής επαφής. Εξιδανικεύει τον σύντροφο και ενθουσιάζεται εύκολα, απογοητεύεται γρήγορα, οι ρομαντικές σχέσεις του διαρκούν λίγο και είναι πολλές στη σειρά (φαινόμενο serial monogamy).

Επιπλέον δεν έχει αναπτύξει την υποθετική του σκέψη και είναι προσκολλημένος στο παρόν, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται με δυσκολία τις μελλοντικές συνέπειες των πράξεών του και να αναπτύσσει τον προσωπικό του μύθο (personal myth): «Είμαι άτρωτος – δεν θα μου συμβεί κάτι κακό». Οι πρακτικές δυσκολίες (δεν υπάρχει προσωπικός χώρος χωρίς γονική επιστασία και συνεπώς η δυνατότητα να προγραμματίζονται οι επαφές) σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω μπορεί να τον οδηγήσουν σε σεξουαλική δραστηριότητα υψηλού κινδύνου (π.χ. επαφές χωρίς προστασία).

Ενα από τα πλέον συχνά ερωτήματα που θέτουν οι έφηβοι είναι «ποια είναι η καταλληλότερη ηλικία για την έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας;». Η απάντηση δεν είναι απλή και το μήνυμα που θα πρέπει να δοθεί είναι ότι η σεξουαλική πράξη είναι από τα κορυφαία και συγκλονιστικότερα γεγονότα της ζωής αρκεί να υπάρχουν η ψυχοκοινωνική και η γνωστική ωριμότητα για την απόλαυσή της.

Με την έννοια αυτή, αν και δεν υπάρχει συγκεκριμένο ηλικιακό κατώφλι και η συμβουλή εξατομικεύεται, είναι προτιμότερο να προάγεται καταρχάς η αποχή έως και την όψιμη εφηβεία (> 16-17 ετών), όταν πολλοί στόχοι της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης έχουν συχνά κατακτηθεί και μια λειτουργική ρομαντική σχέση σε ρεαλιστικό πλαίσιο είναι πλέον εφικτή. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν θα υπάρχουν ρομαντικές σχέσεις με ερωτική τρυφερότητα και ενδιαφέρον κατά τις προηγούμενες περιόδους. Η χρήση πορνογραφικού υλικού κατά τη διάρκεια της εφηβείας (κυρίως από τα αγόρια) αποτελεί συχνή πρακτική στο πλαίσιο του πειραματισμού και της εξερεύνησης αλλά και της κάλυψης του ελλείμματος σεξουαλικής αγωγής από την οικογένεια, το σχολείο και τους ειδικούς υγείας. Η ιδιαίτερα δημοφιλής στις ηλικίες αυτές χρήση του διαδικτύου προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες αλλά εγκυμονεί και σχετικούς κινδύνους.

Σύμφωνα με επιδημιολογική έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) σε 529 εφήβους της Αττικής, το 19,4% ανέφερε ότι χρησιμοποιούσε ιστοσελίδες πορνογραφικού περιεχομένου. Το υλικό αυτό προορίζεται κυρίως για την… ψυχαγωγία των έμπειρων ενηλίκων και όχι για την ενημέρωση των εφήβων, με επίπτωση στη συμπεριφορά και την κοινωνικότητά τους όταν γίνεται συχνή εβδομαδιαία χρήση, όπως αποδεικνύει η συγκεκριμένη μελέτη.

Επιπλέον ο έφηβος μπορεί να έρθει σε επαφή με τη σεξουαλική βία και διάφορες παρεκτροπές σε μια περίοδο που ακόμη αναπτύσσεται ψυχοκοινωνικά και δεν έχει εγκαταστήσει μηχανισμούς φιλτραρίσματος και αντικειμενικής κριτικής. Η χρήση υπολογιστών στο σχολείο αποτελεί προστατευτικό παράγοντα έναντι της χρήσης τέτοιου υλικού. Γενικά τα αγόρια ωθούνται κοινωνικά να αποδείξουν έμπρακτα τον ανδρισμό τους κατά την εφηβική ηλικία και στο πλαίσιο αυτό μπορεί να επισκεφθούν και οίκους ανοχής με τη συνοδεία του πατέρα ή άλλου άρρενος συνοδού ή και μόνα τους.

• 1 στους 2 εφήβους ξεκινά τη σεξουαλική του ζωή σε ηλικία 14 ετών
• 22% των εφήβων την τελευταία φορά που είχαν σεξουαλική επαφή δεν έλαβαν κανένα μέτρο προφύλαξης
• 30.000 κορίτσια κάτω των 16 ετών κατέφυγαν σε τεχνητή έκτρωση το 2017 για να διακόψουν μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη

Μια τέτοια επαφή δεν έχει ρεαλιστικό υπόβαθρο ούτε τη συναισθηματική βάση που προϋποθέτει η ένωση δύο ανθρώπων και προσδίδει στο σεξ –όπως ακριβώς και το πορνογραφικό υλικό– μια πλαστή χροιά. Το όλο θέμα αφορά έναν κόσμο σαρκικής επαφής όπου οι γυναίκες είναι πάντα πρόθυμες ή αμείβονται για να έχουν σεξουαλική δραστηριότητα και οι άντρες καλούνται να αποδώσουν τα μέγιστα. Στην περίπτωση βέβαια των οίκων ανοχής προκύπτουν και θέματα υγείας, ασφάλειας κ.λπ.

Ουσιαστική είναι η ενημέρωση των γονέων και του άρρενος εφήβου για τη φυσιολογική σεξουαλική ωρίμανση και βέβαια για το ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος βιασύνης. Η σεξουαλική δραστηριότητα θα προκύψει μέσα από τις σχέσεις του με συνομηλίκους και απλώς οφείλει στον εαυτό του και στις συντρόφους του να είναι ενημερωμένος και προετοιμασμένος σωστά για κάτι τέτοιο.

Σε πολλές παρέες εφήβων η χρήση πορνογραφικού υλικού είναι αδύνατον να αποφευχθεί, ωστόσο όταν δεν είναι πολύ συχνή φαίνεται πως δεν βλάπτει ψυχοκοινωνικά τον έφηβο. Οι κατευθύνσεις που δίνονται στον άρρενα έφηβο για τη σεξουαλικότητα κατά την περίοδο αυτή είναι μείζονος σημασίας για τη λειτουργικότητα των μετέπειτα σχέσεών του, τον σεβασμό της συντρόφου και τελικά τη σεξουαλική του ευτυχία.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Η σεξουαλικοποίηση παιδιών και εφήβων αποτελεί φαινόμενο που τα τελευταία χρόνια απασχολεί ειδικούς και γονείς. Η σεξουαλικοποίηση, η οποία δεν πρέπει να συγχέεται με την υγιή σεξουαλικότητα, ορίζεται ως (α) καθορισμός της αξίας του ατόμου με βάση τη σεξουαλική εμφάνιση και συμπεριφορά εξαιρώντας άλλα χαρακτηριστικά του, (β) η στενή ταύτιση της φυσικής ελκυστικότητας ενός ατόμου με τον χαρακτηρισμό «σέξι», (γ) η σεξουαλική αντικειμενοποίηση του ατόμου που το μετατρέπει σε άτομο ελκυστικό μόνο για τη σεξουαλική ικανοποίηση των άλλων, παραβλέποντας άλλες ικανότητες ή προτερήματά του και (δ) η ακατάλληλα επιβεβλημένη σεξουαλικότητα σε ένα άτομο.

Δεν είναι απαραίτητο να είναι παρόντα όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, η παρουσία ακόμη και ενός από αυτά αποτελεί ένδειξη σεξουαλικοποίησης. Το τέταρτο χαρακτηριστικό, η ακατάλληλα επιβεβλημένη σεξουαλικότητα, είναι εξαιρετικά σχετική με την παιδική ηλικία.

Ο οποιοσδήποτε (αγόρι, κορίτσι, άντρας, γυναίκα) μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο σεξουαλικοποίησης. Οταν όμως τα παιδιά διαποτίζονται από τη σεξουαλικότητα των ενηλίκων δεν είναι επιλογή τους, συνήθως επιβάλλεται σε αυτά από κάποιον ενήλικα.

Ενδείξεις της σεξουαλικοποίησης των παιδιών υπάρχουν στην πραγματικότητα σε κάθε μέσο ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένων της τηλεόρασης, των μουσικών βίντεο και στίχων, ταινιών, περιοδικών, ηλεκτρονικών παιχνιδιών, διαφήμισης και διαδικτυακού υλικού/δραστηριοτήτων. Μελέτες που επικεντρώνονται σε μέσα που είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στα παιδιά, όπως τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και τα εφηβικά περιοδικά, δείχνουν ότι οι γυναίκες συχνότερα από τους άντρες παρουσιάζονται με σεξουαλικό τρόπο (π.χ. αποκαλυπτικά ρούχα, στάσεις σώματος ή εκφράσεις που υπαινίσσονται σεξουαλική ετοιμότητα) και αντικειμενοποιούνται (π.χ. χρησιμοποιούνται σαν διακοσμητικά αντικείμενα ή παρουσιάζονται σαν τμήματα σώματος αντί για ολόκληρα άτομα). Επιπρόσθετα, προβάλλεται ένα στενό και μη ρεαλιστικό πρότυπο ομορφιάς.

Η σεξουαλικοποίηση έχει επιπτώσεις σε πολλούς τομείς, συμπεριλαμβανομένης της γνωστικής λειτουργίας, της σωματικής και ψυχικής υγείας, της σεξουαλικότητας, της διαμόρφωσης των τάσεων και των πεποιθήσεων του ατόμου. Αν και οι περισσότερες μελέτες έχουν γίνει στην όψιμη εφηβεία (>17 ετών), τα αποτελέσματα φαίνεται να γενικεύονται και σε νεαρότερους εφήβους, οι οποίοι επηρεάζονται περισσότερο καθώς η αντίληψη της ταυτότητας δεν είναι πλήρως διαμορφωμένη.

Ολα τα παραπάνω (η χρήση ή και εξάρτηση των αγοριών από το πορνογραφικό υλικό, καθώς και η προβολή της επιθετικής σεξουαλικότητας των κοριτσιών) συμβάλλουν στην ανάδυση νέων κοινωνικών τάσεων και στη διαφοροποίηση των φυλετικών ρόλων στο φλερτ, στην προσέγγιση και την ισορροπία σχέσης. Η ηλικία έναρξης της σεξουαλικής ζωής μικραίνει όλο και περισσότερο στη χώρα μας, ενώ η ηλικία των πρώτων πειραματισμών, χωρίς ολοκλήρωση της επαφής, ξεκινά για κάποια παιδιά ακόμη και από τα 12 έτη.

Οπως προκύπτει από έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ), 20% των εφήβων 14-16 ετών στην Ελλάδα έχουν ολοκληρωμένη σεξουαλική επαφή, ενώ το 51,8% έχουν κάποιου είδους πειραματισμό/εμπειρία πλην της διεισδυτικής επαφής. Βασική πηγή ενημέρωσης είναι πια το διαδίκτυο για το 37,2% των παιδιών και ακολουθούν οι φίλοι, ενώ πάνω από το 20% των εφήβων αναφέρει χρήση πορνογραφικού υλικού, η οποία όταν γίνεται πολύ συχνά επηρεάζει σε πολλά επίπεδα την ψυχοκοινωνική υγεία και έκφραση. Τα μηνύματα που δίνονται από το περιβάλλον είναι εξαιρετικής σημασίας για την ποιότητα της μελλοντικής σεξουαλικής ζωής των παιδιών.

Οταν τα παιδιά εκτίθενται από μικρή ηλικία σε ερεθίσματα τα οποία προάγουν μια εικόνα σεξουαλικότητας και βάζουν στο επίκεντρο την εμφάνιση, όπως είναι λογικό, τοποθετούν τη φυσική ελκυστικότητα στο κέντρο της αξίας της προσωπικότητάς τους, υποτιμώντας την ικανότητά τους να αναπτύξουν υγιή σεξουαλική αυτοεικόνα. 

* Η Άρτεμις Κ. Τσίτσικα είναι  αναπληρώτρια καθηγήτρια Εφηβικής Ιατρικής ΕΚΠΑ, επιστημονική υπεύθυνη Μονάδας Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) Β΄ Παιδιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού», διευθύντρια ΠΜΣ «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας»

** Περιοδικό Hot Doc #178, «Generation XXX», 05/05/2019