Guernica: Η αποφασιστική παρέμβαση της κουλτούρας στον πολιτικό αγώνα

To απόγευμα της 26ης Απριλίου 1937 με διαταγή του Franco τα γερμανικά αεροπλάνα, μετά από τρίωρο βομβαρδισμό, ισοπέδωσαν την άνευ στρατηγικής σημασίας πρωτεύουσα των Βάσκων Guernica, σκοτώνοντας 160 περίπου άτομα, κυρίως γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους.

Εκείνη ακριβώς την περίοδο τον Picasso απασχολούσε η ιδέα ενός μεγάλου έργου που του είχε παραγγείλει η εξόριστη κυβέρνηση της δημοκρατικής Ισπανίας.Το απόγευμα της πρωτομαγιάς, σε κατάσταση πανικού και σύγχυσης, μόλις πληροφορήθηκε το γεγονός από την εφημερίδα “Ce Soir” πήρε μολύβι και ένα μπλε σημειωματάριο και σχεδίασε έναν ταύρο, ένα άλογο και μια γυναίκα. Ήταν τα πρώτα σκίτσα για τη Guernica, που τα συνέχισε έως τις 4 Ιουνίου, αφού όμως στις 11 Μαίου επιχείρησε μία πρώτη σύνθεσή τους.

Ο χρόνος των έξι περίπου εβδομάδων που χρειάστηκε ο Picasso για να ολοκληρώσει την Guernica είναι απίστευτα μικρός, με όποιον βαθμό πυρετικής έντασης ή έμπνευσης και αν τον συσχετίσει κανείς. Στην Guernica, κατά κοινή ομολογία,  “το σημαντικότερο έργο του αιώνα μας” ο Picasso απεικονίζει για πρώτη και μοναδική φορά ένα ιστορικό γεγονός, χωρίς όμως διηγηματικά μέσα και συγκεκριμένες παραπομπές που να εξυπηρετούν την ταύτιση.

Σε αυτό άλλωστε οφείλεται, ως ένα σημείο, η πολλαπλότητα και συχνά η αντιφατικότητα των ερμηνειών που επιχειρεί να δώσει η πραγματικά ανεξάντλητη βιβλιογραφία στα επιμέρους εικονιζόμενα θέματα. Ας μείνουμε μόνο στις πιο βασικές.

Ο ταύρος (μια από τις πιο κρίσιμες σταθερές στη ζωγραφική του Picasso) με την ακινησία και τη βεβαιότητα του κτήνους, είναι κατά περίπτωση ο νέος θριαμβευτής, ο φασισμός, το τοτέμ της Ισπανίας, η Γαλλία που δεν βοηθά τους δημοκρατικούς ή ακόμα το βόδι στο σπήλαιο της Βηθλεέμ. Το άλογο είναι ο βασανισμένος ισπανικός λαός, το όπλο του πεσμένου ιππότη, ο φασισμός που εξοντώνεται, η κοσμική διατύπωση του συμβόλου του Πάθους. Ο νεκρός πολεμιστής είναι το θύμα του αλόγου – Franco, το τέλος της εποχής των ιπποτών, κομμάτια ενός αγάλματος που συμβολίζουν τον κατεστραμμένο πολιτισμό. Η λάμπα είναι ήλιος ή βόμβα.

Ο εχθρός στη Guernica είναι αόρατος και ανώνυμος, όπως ο πόλεμος και τα μέσα καταστροφής. Στο έργο συμπυκνώνεται το αποτέλεσμα: τρόμος, απόγνωση, βαναυσότητα και τελικά χάος, εξαιρετικά μελετημένο στην απόδοσή του και ανεπανάληπτα κλασικό στην υπερβολή του. 

Μερικές σκέψεις του G.C. Argan: “H Guernica είναι ο μόνος ιστορικός πίνακας του αιώνα μας. Ιστορικός όχι γιατί απεικονίζει ένα ιστορικό γεγονός αλλά γιατί είναι ιστορικό γεγονός. Είναι η πρώτη, αποφασιστική παρέμβαση της κουλτούρας στον πολιτικό αγώνα.Από εκείνη τη στιγμή, με επικεφαλής τον Picasso, οι διανοούμενοι άρχισαν να ασκούν μια σταθερή πίεση στις δημοκρατικές τους κυβερνήσεις να υπερασπιστούν τη δημοκρατία. 

Σκοτώνοντας τους πολίτες της Guernica οι Γερμανοί αεροπόροι έχουν σκοτώσει τον πολιτισμό. Τώρα κάθε πολίτης του κόσμου είναι υποχρεωμένος να διαλέξει. Δεν μπορεί να θέλει συγχρόνως τον πολιτισμό και το ναζισμό, όπως δεν μπορεί να θέλει τη ζωή και το θάνατο.

Ο Picasso ήταν ο καλλιτέχνης που έδωσε έκφραση στην αίσθηση για μια ιστορία που δεν σημαίνει πλέον κάθαρση, αλλά τραγωδία, τρόμο, θάνατο. Η Guernica έδωσε οριστικά ίσως τέλος στην ανάλυση του προβλήματος της ιστορικότητας της τέχνης, δηλαδή της αυτοένταξής της στο παγκόσμιο σύστημα του σύγχρονου πολιτισμού.

Η Guernica από το 1939 έως το 1981 φιλοξενήθηκε στο Museum of Modern Art της Νέας Υόρκης. Το 1981 επεστράφη στην Ισπανία για να εκτεθεί αρχικά στο Prado και τελικά στο μουσείο Βασίλισσα Σοφία της Μαδρίτης. 

Πηγή: Άλκης Χαραλαμπίδης (1993), Η Τέχνη του 20ού αιώνα, Τόμος ΙΙ, University Studio Press, Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων και Περιοδικών, Θεσσαλονίκη