Για τις «Μπαλάντες του Περιθωρίου», τον τελευταίο δίσκο του Απόστολου Καλδάρα

Τον Φεβρουάριο του 1990, λίγους μήνες πριν ο Απόστολος Καλδάρας φύγει από τη ζωή σε ηλικία 68 ετών, κυκλοφόρησαν από τον δισκογραφικό «Σείριο» του Μάνου Χατζιδάκι οι «Μπαλάντες του Περιθωρίου», η τελευταία εργασία του, στην οποία υπέγραφε τη μουσική και τους στίχους όλων των τραγουδιών. Επρόκειτο για έναν πολύ ιδιαίτερο δίσκο, που θα χαρακτηριζόταν «concept», αφού κύρια πηγή έμπνευσης του αποτέλεσαν τα νεανικά του χρόνια και η παλιά Αθήνα με όλη τη μυθολογία της: Τα κουτσαβάκια, τους απάχηδες, τις πόρνες, ακόμη και τους τοξικομανείς (το τραγούδι «Ο Αρτέμης», λόγου χάριν, που αποδίδει ο Ανδρέας Καρακότας ήταν γραμμένο για τον αδικοχαμένο ρεμπέτη Ανέστο Δεληά, γνωστός και με το ψευδώνυμο «Αρτέμης»). Κατά πάσα πιθανότητα, γιατί σήμερα δεν το θυμάται με ακρίβεια η οικογένεια του, ο τίτλος που δόθηκε στο έργο ήταν του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος διέβλεπε μία αισθητική συγγένεια- λόγω θεματικής κυρίως- με τις δικές του «Μπαλάντες της οδού Αθηνάς» του ’83. 

Η ιστορία για το πως έφτασαν να δισκογραφηθούν τα τελευταία τραγούδια του Καλδάρα παρουσιάζει ενδιαφέρον, έτσι όπως την έχει αφηγηθεί ο γιος του συνθέτη, Κώστας Καλδάρας, τόσο σε τηλεοπτικό αφιέρωμα στη μνήμη του πατέρα του, όσο και στον γράφοντα: 

Μπορεί ο Μάνος Χατζιδάκις να γνώριζε τον Απόστολο Καλδάρα από τη νεανική τους ηλικία, αλλά και από τα μουσικά – σωματειακά τη δεκαετία του 1970, ωστόσο δεν είχε τύχει ποτέ να συνεργαστούν. Θυμίζω το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι», το θρυλικό τραγούδι του Καλδάρα, που ο Χατζιδάκις είχε διασκευάσει για πιάνο στις «Έξι λαϊκές ζωγραφιές» του, αλλά και το «Μάγκας βγήκε για σεργιάνι», που είχε επίσης συμπεριλάβει στον οργανικό «Σκληρό Απρίλη του ’45» με τον Θανάση Πολυκανδριώτη στο μπουζούκι. Ο Καλδάρας ήταν δηλαδή ένας δημιουργός της παλιάς «φρουράς», στον οποίο ανέτρεχε συχνά ο Χατζιδάκις, αναζητώντας έναν άμεσο συνδετικό αρμό με το γνήσιο ρεμπέτικο – λαϊκό τραγούδι. 

Υπεύθυνος γι’ αυτή τη σπάνια συνάντηση των δύο μεγάλων συνθετών, λίγο πριν φύγουν και οι δύο από τη ζωή, ήταν ο νεαρός τότε Κώστας Καλδάρας. Ένα τραγούδι του, η «Εκτέλεση», είχε ενταχθεί στη δισκογραφική έκδοση «Το ελληνικό πρόσωπο του Γιώργου Νταλάρα», από τις παραστάσεις του Νο 1 Έλληνα τραγουδιστή στον «Σείριο» τη σαιζόν 1987 – 88. Ο ίδιος ο Χατζιδάκις, μάλιστα, είχε αποφασίσει να μπει το τραγούδι του πρωτοεμφανιζόμενου υιού Καλδάρα στο άλμπουμ, εκδηλώνοντας ενδιαφέρον παράλληλα για μια εκτενέστερη συνεργασία τους. Ήθελε με λίγα λόγια να έβγαινε από τον «Σείριο» ο πρώτος μεγάλος δίσκος του, «Η νυχτερινή κυβέρνηση», προτείνοντας του ως τραγουδιστές τους νεαρούς Ανδρέα Καρακότα και Μιχάλη Παπαζήση, τους οποίους είχε γνωρίσει σε ταβέρνα της Θεσσαλονίκης. Ο Κώστας Καλδάρας θυμάται πως κάτι τέτοιο δεν μπορούσε να γίνει: «Ο Μάνος μου’χε εξηγήσει πως ο ”Σείριος” δεν έχει μεγάλες οικονομικές δυνατότητες για να έβγαινε η παραγωγή, αλλά του άρεσε το υλικό και ήθελε να το στηρίξει. Εγώ πάλι είχα ήδη κλείσει να τραγουδήσουν μέσα ο Γιώργος Νταλάρας και η Δήμητρα Γαλάνη μαζί με τον Κωνσταντίνο Χατζημιχάλη και τη Μαρία Φωτίου, οπότε δεν θα μπορούσα να τους ”πουλήσω”. Υπήρχε ακόμη ο Μάτσας που δεν επέτρεπε στον Νταλάρα να κάνει ολόκληρο δίσκο σε άλλη εταιρεία, εν προκειμένω για λογαριασμό του χατζιδακικού ”Σείριου”. Έτσι, το άλμπουμ βγήκε το ’88 στη Minos».

Στις αρχές του 1989, ο Κώστας Καλδάρας μίλησε του Μάνου Χατζιδάκι για έναν κύκλο τραγουδιών που είχε έτοιμο ο πατέρας του, ο Απόστολος. Πρέπει να πούμε ότι ήταν μία περίοδος εκείνη που ο Καλδάρας αισθανόταν αν όχι παραγκωνισμένος, σίγουρα απομονωμένος απ’ τη δισκογραφία και τα μαγαζιά, στα οποία δούλεψε ακατάπαυστα τις προηγούμενες δεκαετίες. Γι’ αυτό και έτσι όπως ξεκινάει το σημείωμα του στην έκδοση με τις «Μπαλάντες του Περιθωρίου», μας δίνει σήμερα στοιχεία για την τότε ψυχολογική του κατάσταση: «Η δεκαετία του ογδόντα τέλειωσε. Μια δεκαετία που δυστυχώς θεωρήθηκε από πάρα πολλούς και αποκλήθηκε ”δεκαετία του κενού”, χωρίς ρεύματα, τάσεις και αξιόλογες δημιουργίες. Γι’ αυτό και όλα αυτά τα τελευταία χρόνια γυρνάμε και ξαναγυρνάμε διαρκώς στη δεκαετία του εξήντα ή και του εβδομήντα ακόμη, αλλά και στα προηγηθέντα της πρώτης αυτής δεκαετίας χρόνια για να κάνουμε επανατροφοδότηση». 

Ο Χατζιδάκις δήλωσε αμέσως την προθυμία του να συναντηθούν με τον Καλδάρα και ν’ ακούσει τα κομμάτια του. Πάντα μέσω του γιου του, Κώστα, κλείστηκε ένα πρώτο ραντεβού στο σπίτι του, στη Ρηγίλλης. Ο Κώστας θυμάται πως πήγε και πήρε με τ’ αυτοκίνητο του τον Απόστολο απ’ τους Θρακομακεδόνες και κατέβηκαν ως το κέντρο της Αθήνας. Φτάνουν έξω απ’ το σπίτι του Χατζιδάκι, όπου μία άγνωστη φωνή τους λέει να περιμένουν. Στην πόρτα πια, τους υποδέχεται ένας νεαρός και τους λέει πως ο Χατζιδάκις αναπαύεται και πως δεν θα μπορέσει να τους δεχτεί. Ο Καλδάρας τα χάνει και, όπως ήταν λογικό, το θεώρησε μεγάλη προσβολή. Τον παίρνει ο γιος του και φεύγουν. Το ίδιο βράδυ ο Μάνος Χατζιδάκις τηλεφωνεί του Κώστα Καλδάρα:

– Μα γιατί δεν ήρθατε; Σας περίμενα!

– Μάνο μου, μας δουλεύεις; Φτάσαμε ως την πόρτα σου και μας είπε ένας νεαρός πως κοιμάσαι και δεν θα μας δεχτείς…

Έξαλλος ο Χατζιδάκις:

– Τον ανόητο! Ήταν να μου έρθει για οντισιόν ένα παιδί από τον Σαββόπουλο και ήθελα να τ’ αποφύγω. Νόμιζε πως εσείς θα ήσασταν και σας έδιωξε…Δώσε μου το τηλέφωνο του Απόστολου να τον καλέσω εγώ…

Πραγματικά, ο Χατζιδάκις τηλεφώνησε του Καλδάρα, του εξήγησε, απολογήθηκε και την επόμενη έκαναν κανονικά το ραντεβού τους. «Ήταν μια πολύ συγκινητική συνάντηση» θυμάται απ’ την άλλη άκρη της γραμμής ο Κώστας Καλδάρας, που ήταν επίσης παρών. «Ο Απόστολος είχε μαζί του την κιθάρα και άρχισε να παίζει του Χατζιδάκι την ”Παλιά Σωκράτους”, τον ”Αρτέμη”, τον ”Κρυφό Παράδεισο”, όλα τα κομμάτια που έγιναν πολύ γρήγορα οι ”Μπαλάντες του Περιθωρίου”». Τα μάτια του Χατζιδάκι άστραφταν στην κυριολεξία, ενόσω άκουγε το υλικό του Καλδάρα και αμέσως έβαλε μπρος το σχέδιο της πραγμάτωσης του άλμπουμ: Από το να μπει ο Καλδάρας στο στούντιο με μια σειρά λαϊκών, αλλά και λόγιων μουσικών, μέχρι να επιμεληθεί ο ίδιος το εξώφυλλο με τη μοντέρνα «αποψάτη» φωτογραφία του Τάσου Βρεττού, στην οποία εικονίζονταν ανδρικές φιγούρες ή «Της Ομόνοιας οι τύποι», συμφώνως και με τον τίτλο ενός τραγουδιού από το έργο.      

Οι ερμηνευτές ήταν τα δύο παιδιά που ο Χατζιδάκις είχε ακούσει να τραγουδάνε σε ταβέρνα της Θεσσαλονίκης, ο Ανδρέας Καρακότας και ο Μιχάλης Παπαζήσης. Εκείνος τους πρότεινε στον Καλδάρα, που δεν είχε κανένα λόγο να αρνηθεί, μια και τους μεγαλοτραγουδιστάδες τους είχε…φάει με το κουτάλι τα προηγούμενα χρόνια. Κάλεσε μόνο να τραγουδήσει μαζί τους την Άντρη Κωνσταντίνου, με την οποία είχε συνεργαστεί σε διάφορες μουσικές σκηνές. Στο σημείο αυτό, παραθέτω απόσπασμα με τη σχετική μαρτυρία του τραγουδιστή Ανδρέα Καρακότα από τη συνέντευξη του στο koutipandoras.gr (Απρίλιος 2019): «Μετά τον «Σείριο» μου τηλεφωνεί ξανά ο Χατζιδάκις: ”Πες το και του Μιχαλάκη, θα κατεβείτε να τραγουδήσετε τις Μπαλάντες του Περιθωρίου του Καλδάρα”. Εγώ πάλι μένω έκπληκτος, γιατί ναι μεν γνωρίζω τον Χατζιδάκι, τον Καλδάρα όμως τον ξέρω πολύ καλά. Μάρτιο του ’89 γίνεται αυτό! Λάτρευα κυριολεκτικά τον Νταλάρα, είχα όλους τους δίσκους του και ο Καλδάρας ήταν ένας απ’ τους ανθρώπους που είχαν φτιάξει την καριέρα του. Η δική μου φωνή, πάλι, έμοιαζε μ’ αυτήν του Νταλάρα και κάπου κολλούσα. Να ξέρετε ότι τις Μπαλάντες του Περιθωρίου θα τις έλεγαν ο Νταλάρας και η Αλεξίου, ο Χατζιδάκις όμως το αρνήθηκε. ”Όχι” είπε του Καλδάρα, ”θα τα πουν τα τραγούδια ο Καρακότας με τον Παπαζήση”». 

Ο δίσκος άρχισε να γράφεται στο στούντιο «Master Sound» την άνοιξη του 1989 με ηχολήπτη τον Βασίλη Γεωργόπουλο. Ο Χατζιδάκις δεν χρειάστηκε να περάσει από κει, αφήνοντας όλη την εποπτεία στον δημιουργό και τους μουσικούς του: Μεταξύ άλλων, τον Δημήτρη Μαριόλα στο μπουζούκι, τους Παντελή & Βαγγέλη Δεσποτίδη στα βιολιά, τον Φίλιππο Τσεμπερούλη στα πνευστά, την Αναστασία Γεωργάκη στο ακορντεόν και τη Μαρία Καλιότζη στη βιόλα. Λέγεται πως το ενορχηστρωτικό αποτέλεσμα δεν ενθουσίασε τον Χατζιδάκι που είδε τον λαϊκό Καλδάρα, επηρεασμένο προφανώς από τον ίδιο, να φτιάχνει για πρώτη φορά μικρές ορχήστρες με έγχορδα, τσέλα, βιολιά και πολλά κρουστά, επιχειρώντας δηλαδή τη δημιουργία μιας πιο λόγιας «έντεχνης» ατμόσφαιρας. 

Ο Απόστολος Καλδάρας, απ’ την άλλη, ήταν κυριολεκτικά πανευτυχής και γιατί επιτέλους έφτιαχνε έναν καινούργιο δίσκο, όπως τον ονειρευόταν, αλλά και γιατί ο Μάνος Χατζιδάκις τον βοηθούσε έμπρακτα και ολόψυχα. Αφιέρωσε ένα ζεϊμπέκικο, το «Των θεών το βήμα» με τον Μιχάλη Παπαζήση, στη μνήμη του ζωγράφου Γιάννη Τσαρούχη, ενώ σε ορισμένα κομμάτια, όσα δεν ήταν τελειωμένα εκ των προτέρων, χρησιμοποίησε μουσικές και στιχουργικές φράσεις του Μάρκου Βαμβακάρη και του Κώστα Βίρβου αντιστοίχως, αλλά και τεκετζίδικες αυτοσχεδιαστικές επωδούς που τις είχε βρει στην περίφημη «Ρεμπέτικη Ανθολογία» του Σχορέλη. Σύμφωνα με τον Κώστα Καλδάρα μάλιστα, μπορεί ο πατέρας του να μην ασχολιόταν ιδιαίτερα με το τι λέγεται ή ακούγεται για τις προηγούμενες θρυλικές δουλειές του («Μικρά Ασία», «Βυζαντινός Εσπερινός» κλπ.), όμως για τις «Μπαλάντες του Περιθωρίου» ήθελε να μαθαίνει για όλες τις κριτικές και τα δημοσιεύματα του Τύπου. 

Το έργο βγήκε, όπως είπαμε, στις αρχές του 1990 και παρόλο που δεν έκανε ούτε κατά διάνοια την επιτυχία των παλιότερων δίσκων του συνθέτη, πούλησε περισσότερο απ’ όλους τους δίσκους του «Σείριου» ίσαμε τότε! Αυτό είναι επίσης ενδεικτικό του πόσο αδιάφορος υπήρξε ο Μάνος Χατζιδάκις ως παραγωγός για τις πωλήσεις και την εμπορική απήχηση των προϊόντων της μικρής ανεξάρτητης εταιρείας του. Στα τέλη του Φλεβάρη εκείνης της χρονιάς, σύμφωνα με αφήγηση του Ανδρέα Καρακότα, οι «Μπαλάντες του Περιθωρίου» παρουσιάστηκαν σε μια μεγάλη συναυλία στο «Παλλάς» με πρόλογο του ίδιου του Καλδάρα, η υγεία του οποίου είχε ήδη κλονιστεί σοβαρά. 

Ο Απόστολος Καλδάρας, ένας απ’ τους μεγαλύτερους λαϊκούς δημιουργούς που αξιώθηκε η Ελλάδα, ένας συνθέτης εκπληκτικών τραγουδιών σε στίχους των σημαντικότερων στιχουργών με τις φωνές επίσης των σημαντικότερων τραγουδιστών, δεν πρόλαβε να γευτεί τη χαρά της έκδοσης του τελευταίου έργου του. Πέθανε και κηδεύτηκε στον Κόκκινο Μύλο παρουσία ενός πλήθους καλλιτεχνών και απλού κόσμου. Το ημερολόγιο έδειχνε 8 Απριλίου του 1990.