Για τη Φλέρυ Νταντωνάκη που γεννήθηκε σαν σήμερα πριν από 82 χρόνια

Για κάποιους – και για μένα – υπήρξε η σημαντικότερη Ελληνίδα τραγουδίστρια. Κι ας μην έκανε αυτό που λέμε μεγάλη καριέρα, ας μην ήταν ποτέ στην ουσία επαγγελματίας, έτσι όπως έχουμε στο μυαλό μας τουλάχιστον τους επαγγελματίες τραγουδιστές. Ασχολούμαι μαζί της, τη μελετώ και γράφω γι’ αυτήν εδώ και είκοσι χρόνια: Άρθρα, συνεντεύξεις της, αποκόμματα εφημερίδων, ένα σωρό σπάνιες ανέκδοτες ηχογραφήσεις που ακόμη φτάνουν στα χέρια μου και αποκορύφωμα φυσικά ένα μικρού μήκους ντοκιμαντέρ που γύρισα το 2002 και που σήμερα, αν ήταν εφικτό, θα μπορούσα να το επεκτείνω από τα τριάντα λεπτά στις δύο ώρες! Τόσο ανεξάντλητη παραμένει η Φλέρυ Νταντωνάκη – κατά κόσμον Ελευθερία Παπαδαντωνάκη – που γεννήθηκε στις 11 Μαΐου του 1937 και «έφυγε» από καρκίνο στο νοσοκομείο «Μεταξάς» του Πειραιά στις 18 Ιουλίου του 1998. 

Όλα αυτά τα χρόνια συναντώ ανθρώπους από το μουσικό σινάφι, αλλά και όχι μόνο, που έχουν να μοιραστούν κι από μία ιστορία ή μία προσωπική άποψη έστω για τη Φλέρυ. Πριν από τέσσερα χρόνια είχα την τύχη να με δεχτεί στο σπίτι του ο συνθέτης Σταύρος Ξαρχάκος και να μου βάλει ν’ ακούσω από το laptop του αποσπάσματα από τη συναυλία του με τίτλο «Κονσέρτο ’70» στο θέατρο «Κοτοπούλη», 29 Μαΐου του 1970, με τη Φλέρυ, τον Σταμάτη Κόκοτα και τον πρωτοεμφανιζόμενο Βλάση Μπονάτσο. Εκείνη τραγουδούσε κομμάτια του Ξαρχάκου από το μιούζικαλ «Δώδεκα μήνες καλοκαίρι», μία δουλειά επηρεασμένη σαφώς από το άλλο θρυλικό μιούζικαλ της εποχής, το χίπικο «Hair», συνοδεία μιας σχεδόν ψυχεδελικής rock μπάντας που περιλάμβανε ηλεκτρική κιθάρα, μπάσο, σαντούρι και τύμπανα. Καμία σχέση, εν ολίγοις, με ότι θα έκανε η Φλέρυ στη συνέχεια από κοινού με τον Μάνο Χατζιδάκι. Δεν πάνε πολλοί μήνες επίσης που ένας ομογενής με τροφοδότησε με μία ανέκδοτη καταγραφή συναυλίας του Χατζιδάκι στο προάστιο Pasadena της Καλιφόρνια εν έτει 1971: Ο συνθέτης παίζει στο πιάνο τις «Έξι λαϊκές ζωγραφιές» του και έπειτα συνοδεύει τη Φλέρυ σε κάποια από τα «Λειτουργικά» του, στον «Επιτάφιο» των Μ. Θεοδωράκη – Γ. Ρίτσου και στον δικό του «Κύκλο του CNS». Το παράδοξο είναι πως οι ερμηνείες της Φλέρυς σ’ αυτό το άγνωστο ηχογράφημα (ευχόμαστε να έρθει κάποτε η στιγμή που θα κυκλοφορήσει επισήμως) ακούγονται καλύτερες από τις ήδη δισκογραφημένες κι εδώ αναφέρομαι στα «Λειτουργικά» και στον «Κύκλο του CNS», μια και ο «Επιτάφιος» παραμένει ανέκδοτος με τη φωνή της Φλέρυς Νταντωνάκη.  

Για το παρόν αφιέρωμα δεν θα αναλωθούμε για ακόμη μία φορά στα βιογραφικά της στοιχεία, τα οποία αιωρούνται στη σφαίρα του διαδικτύου. Προτιμώ να ανοίξω το αρχείο μου και να ανασύρω κείμενα και δηλώσεις της ίδιας από τον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο των χρόνων της, καθώς και από ραδιοφωνικές εκπομπές που την είχαν φιλοξενήσει. 

Το 1984 η Φλέρυ παραχωρεί μια μεγάλη συνέντευξη στην ελληνική τηλεόραση και στην Έλενα Ακρίτα, στην εκπομπή «Φώτα Πορείας». Αφορμή ήταν η πρόσφατη τότε συμμετοχή της στο ντεμπούτο άλμπουμ του Ηλία Λιούγκου με τίτλο «Νυχτερινή δοκιμασία», με τις ευλογίες του Μάνου Χατζιδάκι. Η συνέντευξη αυτή αποτελεί ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο με τη Φλέρυ να μιλάει για όλους και για όλα απέναντι από την Ακρίτα και μπροστά στο φακό:

– Πέρασα από διάφορους γκουρού στην Αμερική που λένε ότι διδάσκουν ινδουισμό ή δεν λένε ποια θρησκεία διδάσκουν, πάντως λένε ότι διδάσκουν. Είναι όλοι τους λαιστρυγόνες επικίνδυνοι και θα έλεγα ότι έμαθα μόνο μέσα απ’ τους κινδύνους, τους οποίους οι ίδιοι αντιπροσώπευαν.

– Εγκατέλειψα την τέχνη το 1971 για ν’ανακαλύψω φαινόμενα και λαβυρίνθους, που γύρω απ’ αυτά κανείς δεν μπορούσε να μου δώσει απαντήσεις.  

– Ίσως όλοι ψάχνουν την ευτυχία και αφήνουν ανεξήγητη την υπάρχουσα αλήθεια του πόνου στην ζώσα πραγματικότητα. Και η αλήθεια είναι ότι μεταφέρω τον πόνο σαν μία πραγματικότητα της ύπαρξης. Η φυγή απ’ τον πόνο ή τον πόνο της μοναξιάς ή τον πόνο της στέρησης πολλών πραγμάτων, φιλία, έρωτας, παιδιά, σύζυγος είναι η φυγή από τον ίδιο τον εαυτό μας και την ίδια τη ζωή…Για να εκφραστούν αυτά τα πράγματα χρειάζομαι το κατάλληλο περιβάλλον και χρειάζομαι έναν άνθρωπο όπως ο Μάνος, που έχει γνώση της ποίησης της μουσικής και της διάστασης του ονείρου…

(Η Φλέρυ Νταντωνάκη ερμηνεύει το «Νανούρισμα» σε μουσική του Ηλία Λιούγκου και σε στίχους του Γιάννη Τσέρτου. Το τραγούδι είχε παρουσιαστεί από τον Ηλία Λιούγκο κατά την εμφάνιση του στους Δεύτερους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού Κέρκυρας του Μάνου Χατζιδάκι το 1982. Δυο χρόνια αργότερα εντάχθηκε στον πρώτο προσωπικό δίσκο του σε ενορχήστρωση του Νίκου Κυπουργού και σε διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι με την ερμηνεία της Φλέρυς Νταντωνάκη. Η παρούσα κινηματογράφηση έγινε για την εκπομπή «Φώτα Πορείας» της Έλενας Ακρίτα: Η Φλέρυ τραγουδά στην αυλή του σπιτιού της στη Νέα Σμύρνη και παραδίπλα παίζει η κόρη της, Ζωή, με το ποδηλατάκι της. Είναι εντυπωσιακό το πόσο «κινηματογραφικά» αντιμετώπιζε τότε η ΕΡΤ το γύρισμα ακόμα και για μία τηλεοπτική δημοσιογραφική εκπομπή!)  

Το 1986, λίγο μετά την επεισοδιακή της εμφάνιση στη Ρωμαϊκή Αγορά, στο πλάι της Δήμητρας Γαλάνη και με τον Γιάννη Bach Σπυρόπουλο στο πιάνο, η Φλέρυ δίνει συνέντευξη στην εφημερίδα «Αυγή» και στη Μελίνα Αδαμοπούλου. Σταχυολογώ τις απόψεις της περί τέχνης και πολιτικής, έτσι όπως τις εξέθεσε ξεχωριστά στη δημοσιογράφο: 

– Αγαπώ πολύ τη jazz. Τα νέγρικα σπιρίτσουαλς κυρίως. Πιστεύω πολύ στον αυτοσχεδιασμό στη μουσική. Αγαπώ τη φολκλορική μουσική και βρίσκω συγκλονιστική μια Αιγύπτια τραγουδίστρια, την Ουμ Καλσούμ, που δεν ζει πια και όταν τραγουδούσε, το ακροατήριο ανάσαινε μαζί της. Αγαπάω τη δικιά μας, την ελληνική μουσική και ακούω όλους τους φίλους μου τους τραγουδιστές. Τα τραγούδια του Μάνου, του Μίκη, του Σταύρου, του Μούτση, του Κηλαηδόνη, του Ρασούλη, του Χατζηνάσιου, του Σπανού, είναι τόσο όμορφα. Άκουσα τη Μίριαμ Μακίμπα και τον Μάιλς Ντέιβις στο Λυκαβηττό το καλοκαίρι και μου άρεσαν πολύ και οι δύο. Σπουδαίοι καλλιτέχνες! 

– Θά’θελα να φτιάξουμε με τη Γαλάνη και τη Φαραντούρη ένα καφέ – θέατρο, όπου θα τραγουδάμε, θα διαβάζουμε ποίηση ή θέατρο και ταυτόχρονα θ’ ακούμε κάθε βράδυ ένα καινούργιο φιλοξενούμενο τραγουδιστή. Μια βραδιά νά’ρθει ο Πάριος, μια βραδιά ο Νταλάρας, μια βραδιά η Δημητριάδη, μια βραδιά ο Τόλης Βοσκόπουλος – γιατί όχι; – ώστε να γνωριστούμε και να μας γνωρίσει ένα πλατύ κοινό, όσο πιο πλατύ γίνεται…

– Θαυμάζω τον Φελίνι. Τον βρίσκω μεγάλο σκηνοθέτη. Και τον Ποντεκουόρβο που είχε κάνει τη «Μάχη της Αλγερίας» κι αργότερα ένα έργο με τον Μάρλον Μπράντο. Απ’ τους δικούς μας, τους Έλληνες, μ’ αρέσει πολύ ο Παντελής ο Βούλγαρης κι ο Θόδωρος ο Αγγελόπουλος.

– Διάβασα μόνο Βάρναλη που τον λατρεύω και ξέρεις τι άλλο; Αυτοβιογραφίες των ηθοποιών. Της Σιμόν Σινιορέ, της Σίρλεϊ Μακ Λέιν, του Λόρενς Ολίβιε, του Μάρλον Μπράντο, της Μέριλιν Μονρόε κι άλλες πολλές. Κάποτε διάβαζα βίους αγίων. Τώρα ηθοποιών. Μήπως θεωρώ τους ηθοποιούς λίγο σαν άγιους; Ίσως…

– Άρχισα ν’ αποκτώ πολιτική συνείδηση με την εγκαθίδρυση της δικτατορίας στην Ελλάδα. Δούλεψα έτσι, όπως πίστευα, για το πέσιμο της χούντας όταν ήμουν στην Αμερική. Με συναυλίες, με ομιλίες, με διαμαρτυρίες. Μετά τη Μεταπολίτευση, ησύχασα. Τώρα δεν νιώθω κανενός είδους φανατισμό για κανένα κόμμα. Όλες οι ιδεολογίες έχουν λόγο ύπαρξης. Όλες αντιπροσωπεύουν κάποιους ανθρώπους. Πως μπορώ αβασάνιστα να τις απορρίπτω; Όταν πρωτάκουσα τον Λεωνίδα Κύρκο, ενώ ήμουν επιφυλακτική, με γοήτευσε. Είπα, τι σπουδαίος άνθρωπος! Και τι απλός! Έχω κάποιο σεβασμό για τους πολιτικούς, γιατί πιστεύω ότι εργάζονται και προσπαθούν για μια πραγμάτωση ιδεών.

(«Ποιος ειν’ τρελός από έρωτα», ένα ποίημα του Γιώργου Σαραντάρη, μελοποιημένο από τον Μάνο Χατζιδάκι, που εντάχθηκε στον «Μεγάλο Ερωτικό» του 1972 με το εξώφυλλο του Γιάννη Μόραλη. Με το τραγούδι αυτό με τη φωνή της Φλέρυς ο Χατζιδάκις σύστησε στη δισκογραφία τον Γιώργο Σαραντάρη, έναν μάλλον άγνωστο ίσαμε τότε Έλληνα ποιητή της γενιάς του ’30)

Τον Φεβρουάριο του 1989 η Φλέρυ Νταντωνάκη έδωσε συνέντευξη στον Άγγελο Κουτσούκη για το Κανάλι 1 του Πειραιά. Δυστυχώς δεν σώθηκε τίποτα με τη φωνή της, ο Κουτσούκης όμως είχε καταγράψει τη συζήτηση τους στο σπίτι της από την πρώτη τους συνάντηση, λίγο πριν βγει η εκπομπή στον αέρα. Το απόσταγμα της συζήτησης αυτής δημοσιεύθηκε στο πρώτο, συλλεκτικό πια, τεύχος του περιοδικού «Δίφωνο», τον Οκτώβρη του 1995, με την επεξεργασία μάλιστα της ποιήτριας και δημοσιογράφου Στέλλας Βλαχογιάννη, αποτελώντας έτσι την τελευταία συνέντευξη της ερμηνεύτριας στον μουσικό Τύπο. Ιδού μερικά αποσπάσματα: 

–  Είμαι βουδάκος, ένας μικρός βουδάκος. Δεν υπάρχουν μύθοι, υπάρχει απλώς μια περιπέτεια την οποία έζησα επειδή ταξίδεψα πολύ στις Ινδίες, στην Αμερική, στην Αγγλία, έτσι ώστε οι άνθρωποι να λένε: «Καλά, είσαι μια τραγουδίστρια όχι όπως όλες οι άλλες που έκαναν την καριέρα τους και πατούσαν σε στέρεο έδαφος, εσύ ήσουν σα να ακροβατούσες κατά κάποιον τρόπο». Αυτό το έλεγαν γιατί, αντί να προσπαθήσω να κάνω καριέρα, προσπάθησα να βρω τον εαυτό μου. Και για να βρω τον εαυτό μου, χρειάστηκε να πάω σε όποιον δάσκαλο άκουγα ότι είναι καλός. Και δεν ήταν όλοι καλοί.

– Το Θιβέτ ήταν θαυμάσιο, στην Αμερική γνώρισα κάποιους θαυμάσιους ανθρώπους, όπως ο Τζάλοφ ή ο Βίλχελμ Ράιχ. Δεν είναι, λοιπόν, ότι ως τραγουδίστρια είμαι διαφορετική, είναι ότι εκτός του ότι τελείωσα το πανεπιστήμιο και σχολή ηθοποιίας, και είμαι και ηθοποιός, ξόδεψα σχεδόν 20 χρόνια από τη ζωή μου ψάχνοντας να βρω το μέσα μου, ψάχνοντας να καταλάβω τον πλανήτη μας, έτσι όπως είναι. Αυτό δεν είναι μύθος, πολλοί άνθρωποι το έχουν κάνει στην εποχή μας. Πολλοί άνθρωποι που βλέπεις να ταξιδεύουν, που ψάχνουν την ψυχή τους και τον εαυτό τους. Ας πούμε, ο Άλμπερτ Σβάιτσερ ή η Μητέρα Τερέζα, έχουν κάνει πιο εμφανή την οδύσσεια τους, η οποία όμως σαν αποτέλεσμα έχει το εσωτερικό φως και την εσωτερική καθοδήγηση του εαυτού μας. Και πια δεν ζητάς δασκάλους, ζητάς από τον εαυτό σου να καθοδηγηθείς. Μέχρι, όμως, να το περάσεις αυτό, περνάς από πολλές καμάρες, μερικές όμορφες, άλλες σκληρές, άλλες λιγάκι σκοτεινές.

(Από ρεσιτάλ του Τρίτου Προγράμματος, το 1980, η Φλέρυ Νταντωνάκη ερμηνεύει τα «Παιδιά κάτω στον κάμπο» σε μουσική και στίχους του Μάνου Χατζιδάκι από το σάουντρακ της ταινίας «Sweet Movie». Τη συνοδεύει στο πιάνο ο συνθέτης αυτοπροσώπως. Ανέκδοτη ηχογράφηση που γνωρίσαμε από τη ”διαρροή” της στο διαδίκτυο) 

Αυτές τις κάμαρες, άλλοτε σκληρές και σκοτεινές και άλλοτε όμορφες και φωτεινές, τις πέρασε η Φλέρυ Νταντωνάκη με μοναδικό οπλοστάσιο της το τραγούδι και το πώς η ίδια το αντιλαμβανόταν. Το δροσερό κορίτσι του μιούζικαλ «Do I hear a waltz?» και του άλμπουμ «Fleury – The Isles of Greece» στα sixties, διαδέχτηκε η χίπισσα των ανέκδοτων τραγουδιών του Ξαρχάκου και η λαϊκή ερμηνεύτρια των τραγουδιών του Γιώργου Ποταμιάνου στα seventies. Πότε Λάιζα Μινέλι και πότε Τζάνις Τζόπλιν, πότε Μαρίκα Νίνου και πότε Άννα Μανιάνι – μα ναι, πραγματικά Άννα Μανιάνι, εφόσον όλα της τα χρόνια αντιμετώπιζε κάθε τραγούδι σαν έναν διαφορετικό ρόλο! Με τον Μάνο Χατζιδάκι έγραψε την ιστορία της και αν οι τροχιές τους δεν διασταυρώνονταν, αν ο «Μεγάλος Ερωτικός» δεν περιείχε την άγια φωνή της, ενδεχομένως να τη μελετούσαμε σήμερα σαν μια ξεχασμένη Ελληνίδα τραγουδίστρια της Αμερικής. Και πάλι, όμως, δεν θα ξέραμε σε ποιο είδος τραγουδιού να την κατατάξουμε. Ας είναι ευλογημένη η μνήμη της και το πέρασμα της από τον κόσμο μας, όπως και από τον κόσμο της μουσικής και του τραγουδιού. 

* Το πρόγραμμα από το «Κονσέρτο ’70» του Σταύρου Ξαρχάκου διέσωσε στο αρχείο της η συγγραφέας Λότη Πέτροβιτς, φίλη της Φλέρυς Νταντωνάκη από τα μαθητικά τους χρόνια. 

** Η cover photo είναι από το αρχείο της Μαρίζας Κωχ. Δεκέμβριος του 1984: Η Μαρίζα Κωχ, η Μαρία Φαραντούρη και η Φλέρυ Νταντωνάκη ετοίμαζαν ένα δίσκο με τα, μελοποιημένα από την Κωχ, ποιήματα του Κώστα Βάρναλη. Ο δίσκος δεν έγινε ποτέ, η Φλέρυ ωστόσο τραγούδησε τη «Μαγδαληνή» της Κωχ και του Βάρναλη, με έναν τρόπο, σύμφωνα με τη συνθέτρια, που δεν της έμελλε να ξανακούσει ποτέ της!