Για τη Δυναμική της Αμφιβολίας του Δήμου Θέου

Ο Δήμος Θέος υπήρξε στη ζωή του πρώτα απ’ όλα στοχαστής με την αρχαία έννοια του όρου. Η είσοδος στον κόσμο της φαινομενολογίας, τον έστρεψε στην αναζήτηση της καθαρής γνώσης και της αντίληψης της φιλοσοφίας ως επιστήμης του όλου, δίνοντάς του ένα καινούργιο υλικό οργάνωσης της σκέψης. Έτσι διαμορφώθηκε η ιδιαίτερη θέση του για την αδυναμία συγκρότησης αντικειμενικής γνώμης πάνω στην ιστορία. Η μέθοδος της αλλοίωσης του ιστορικού λόγου μέσα από τη μετάγγισή του σε πρόσωπα διαφορετικών χρόνων, πολιτισμικών προθέσεων ή αφομοιωτικών δυνατοτήτων, είναι ένας αποκλειστικά δικός του τρόπος αναπαράστασης και τον εφαρμόζει σε όλες τις ταινίες αλλά και στα μυθιστορήματα του.

Ο Θέος είναι μία από τις λίγες ιδρυτικές προσωπικότητες στον ελληνικό κινηματογράφο αλλά και γενικότερα στη νεότερη ελληνική σκέψη, που όλο εξασθενίζει σε αυτογενή χαρακτήρα. Σ’ αυτόν οφείλεται το πρώτο ντοκιμαντέρ με πολιτική θέση, οι “Εκατό ώρες του Μάη”. Καταγράφει το κλίμα που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του ψυχορραγήματος του Γρηγόρη Λαμπράκη, μετά την επίθεση που δέχτηκε στη Θεσσαλονίκη. Η ταινία πολιτικής μυθοπλασίας απ’ αυτόν επίσης ξεκινά, πάνω στα πρότυπα μιας παραφυάδας του νεορεαλισμού που ξεφεύγει από τα λαϊκά θέματα και προσπαθεί να συνδέσει την πολιτική εξουσία με τα ισχυρά οικονομικά συμφέροντα. Κύριο δείγμα αυτής της τάσης είναι η ταινία “Τα χέρια πάνω από την πόλη” του Φραντσέσκο Ρόσσι.

 

Το “Κιέριον”, που φέρνει το συγκεκριμένο είδος στην Ελλάδα, άρχισε να γυρίζεται το 1967 αλλά διακόπηκε από την έλευση της δικτατορίας για να ολοκληρωθεί το 1974. Είναι η πρώτη ταινία στοχασμού πάνω στη νεότερη πολιτική ιστορία και η πρώτη που, ακολουθώντας μια λογική αντίστοιχη με της νουβέλ βανγκ, αυτοερευνάται σαν αισθητικό μέσο, δηλώνει τα αφηγηματικά της όρια και θέτει συνεχώς το ερώτημα του βαθμού δυνατότητας καταγραφής της αλήθειας. Στη μυθοπλασία, ο ερευνητής προσπαθεί να ανατρέψει το επίσημο πόρισμα των αρχών για τη δολοφονία του αμερικανού δημοσιογράφου Πολκ, που του φαίνεται τεχνητά τεκμηριωμένο, ώστε να ενοχοποιηθεί η αριστερά. Το μόνο που καταφέρνει είναι να δημιουργήσει ένα ρήγμα αβεβαιότητας μέσα του και ν’ αρχίσει να αμφιβάλει για τα πάντα, αφού στη διάρκεια της πορείας του συναντά όλους τους τρόπους στρέβλωσης της πραγματικότητας, τον εκφοβισμό, την εξαγορά συνείδησης, την ημιμάθεια, την παραπληροφόρηση.

Την κυριαρχική παρουσία του μύθου, στη βάση της οργάνωσης της κοινωνίας, επισημαίνει και η δεύτερη ταινία του η “Διαδικασία”. Το αφηγηματικό της πλαίσιο αντλείται από την Αντιγόνη του Σοφοκλή, μια τραγωδία που θέτει σαν αιτία σύγκρουσης των προσώπων της, δύο μορφές συμβατικού δικαίου, του πολιτειακού και του εθιμικού, που και οι δύο αποκλίνουν από τη φυσική αναγκαιότητα. Αυτή η σημαντική διαφορά στον τρόπο αντίληψης ενός θεμελιώδους θεσμού δηλώνει τον φαντασιακό τρόπο του σχηματισμού των κοινωνικών αξιών.

 

Η μέθοδος των πολλαπλών αφηγήσεων που δεν οδηγούν σε κάποιο ενιαίο αποτέλεσμα αλλά αντίθετα αποδιαρθρώνουν όλο και περισσότερο την πιθανότητα μιας πλήρους γνώσης, εφαρμόζεται πιο συνειδητά και με ώριμη νηφαλιότητα στις δύο επόμενες ταινίες του τον “Καπετάν Μεϊντάνο” και τον “Ελεάτη Ξένο”. Η έρευνα εδώ γίνεται συνειδητά ένα μέσο συσκότισης του μελετώμενου ζητήματος και όσο πιο πολλές πληροφορίες συγκεντρώνει τόσο περισσότερο απομακρύνεται από την κατανόησή του.

Ο προφορικός θρύλος, γύρω από τις πράξεις του αρματολού των προεπαναστατικών χρόνων, δεν αποτελεί εγγυημένη βάση αξιολόγησής του, ούτε όμως η γραπτή κατάθεση κάποιου μοναχού, γιατί κι αυτή έχει αντληθεί από διάφορες έμμεσες αναφορές και έχει συνταχθεί με βάση την προκαθορισμένη θέση των θρησκευτικών του πεποιθήσεων. Στο στρεβλωτικό αυτό πλαίσιο προστίθεται και η κυμαινόμενη δεκτικότητα του σύγχρονου ερευνητή, που κι αυτός διέπεται από σκοπιμότητες και ιδεολογικούς φραγμούς, ενώ επίσης δεν είναι νηφάλιος κριτής, αφού τα προσωπικά του προβλήματα τον ταράζουν συναισθηματικά και κατευθύνουν το νου του σε μια επιλεκτική πρόσληψη των γεγονότων.

Στον “Ελεάτη Ξένο”, πέρα απ’ όλα τούτα, βλέπουμε και τη βίαιη στρέβλωση της ιστορίας μέσα από την ένοπλη δράση των διαφόρων μηχανισμών του εγκλήματος, που αφήνουν έντονα το στίγμα τους, καθώς ένα μεγάλο μέρος των οικονομικών συμφερόντων ελέγχεται από ισχυρές παράνομες ομάδες με βαθιά διακλάδωση στον κοινωνικό ιστό.

«Όλα είναι γλωσσικά παιχνίδι» έλεγε κλείνοντας επιγραμματικά τις πολλές συζητήσεις που κάναμε στην καθημερινή συνάντησή μας στο καφενείο της λεωφόρου Αλεξάνδρας, δίπλα από τη σχολή που διδάσκαμε. “Όλοι φτιάχνουν κλίκες εδώ μέσα αλλά εσύ έφτιαξες συμμορία” σχολίαζε αναφερόμενος στη ζωηρότητα του κύκλου των μαθητών που με περιστοίχιζαν, σε αντίθεση με τους δικούς του ευνοούμενους, που ήταν πολύ περισσότεροι αλλά χαμηλών τόνων. Άλλη μια φορά πάνω στο βρασμό μιας διένεξης με τη διευθύντρια με αποκάλεσε “παρδαλό καθηγητή” λόγω της άστατης ζωής μου. Ύστερα προσπαθούσε να με αποκαταστήσει, παρότι δεν είχα θιχτεί καθόλου, αντίθετα είχα βρει πολύ πετυχημένο τον ορισμό και τον χρησιμοποιούσα συχνά ως αυτοχαρακτηρισμό μου.

Η απόσχισή του από τους κανόνες των νέων καιρών τον έφερε στο γνωστό του περιβάλλον, που ήταν τα τυπωμένα στο χαρτί γράμματα. Ταίριαζε απόλυτα με το μικρό παλαιοβιβλιοπωλείο που διατηρούσε στο Μοναστηράκι, λίγο πριν συνταξιοδοτηθεί, όπως κάθε τι μέσα στην οικεία περιοχή του. Έπλαθε μια σπάνια αισθητική εικόνα η επιβλητική μορφή του πλαισιωμένη από τα φθαρμένα βιβλία, που η μυρωδιά τους διαχεόταν στο χώρο σπέρνοντας τον με ιστορική μνήμη. Κάθε φορά που περνούσα από εκεί μου τόνωνε τα πνευμόνια αυτή η πνευματική οσμή, σαν καθαρός ορεινός αέρας και σκεφτόμουν ότι η ουσία εξακολουθεί να υπάρχει στον κόσμο της γυαλισμένης επιφάνειας, αρκεί να έχεις τη διάθεση να την ανακαλύψεις στις απόμερες γωνιές που βρίσκεται πια κρυμμένη.

Χαίρομαι που συναντήθηκα για μεγάλο διάστημα της ζωής μου με τον ξεχωριστό διανοητή και ταυτόχρονα τον άνθρωπο με το ανεπτυγμένο αίσθημα του δικαίου, της ευθυκρισίας, της απλότητας και προπαντός της καλοσύνης, που αναδυόταν γρήγορα πίσω από την αυστηρή του όψη. Η ιστορία όσο κι αν είναι αμφίλογη θα βρει έναν ίσιο τόπο να τον στεγάσει.

Τα άρθρα που δημοσιεύονται στην κατηγορία «Απόψεις» εκφράζουν τον/την συντάκτη/τριά τους και οι θέσεις δεν συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του koutipandoras.gr