Εθνική Πινακοθήκη: Τα μυστήρια και ο φιλότεχνος ελαιοχρωματιστής

Όλα ήρθαν επιτέλους στο φως! Ένας φιλότεχνος ελαιοχρωµατιστής οργάνωσε και πραγµατοποίησε το ριφιφί στην Εθνική Πινακοθήκη το 2012. Η λεία του ασφαλώς πολύτιµη: το «Γυναικείο κεφάλι», έργο που φιλοτέχνησε ο Πικάσο το 1939 µε την ιδιόχειρη σηµείωση του καλλιτέχνη «Pour le Peuple Grec, Hommage de Picasso» (για τον ελληνικό λαό, φόρος τιµής από τον Πικάσο) στο πίσω µέρος του, ο «Ανεµόµυλος Στάµερ» του Ολλανδού Πιτ Μοντριάν που φιλοτεχνήθηκε το 1905 και το σχέδιο «San Diego d’Alcalà», αρχές του 17ου αιώνα, που αποδίδεται στον Ιταλό καλλιτέχνη Γκουλιέλµο Κάτσα «Μονκάλβο». Βέβαια, «Ο Σαν Ντιέγκο ντε Αλκαλά σε έκσταση µε την Αγία Τριάδα και τα σύµβολα του πάθους» ατύχησε, τουλάχιστον σύµφωνα µε τον δράστη, καθώς αφού πρώτα τον χρησιµοποίησε για γάζα όταν στην προσπάθειά του να διαφύγει τραυµατίστηκε, στη συνέχεια κατέληξε στην τουαλέτα του µουσείου! «Η περιγραφή των γεγονότων θυµίζει Πίτερ Σέλερς, αστυνοµική κωµωδία. Θέλω να πω ότι ήταν τόσο ερασιτεχνικό όλο το σκηνικό ώστε µόνο ο ερασιτεχνισµός της Εθνικής Πινακοθήκης –τα κατεστραµµένα συστήµατα συναγερµού που χτυπούσαν λάθος, το παιχνίδι που στήθηκε µε τους φύλακες– θα επέτρεπε στον άπειρο ελαιοχρωµατιστή να πετύχει τον στόχο του» λέει στο Documento ο Μάνος Στεφανίδης, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, κριτικός τέχνης και επί 25 χρόνια βασικός επιµελητής της Εθνικής Πινακοθήκης.

Η ερώτηση πώς ένας άνθρωπος παθιασµένος µε την τέχνη που έχει φετιχοποιήσει τα συγκεκριµένα τρία έργα µε τόση ευκολία και χαλαρότητα καταστρέφει ένα σπανιότατο σχέδιο µπορεί να βρει την απάντησή της στο περιστατικό που έγινε το 2019. Τότε η ιστορικός τέχνης Σερένα ντ’ Ιτάλια εντόπισε το έργο στον οίκο δηµοπρασιών Pandolfini και επρόκειτο να δηµοπρατηθεί τον Οκτώβριο του 2019 χωρίς αναγραφή προέλευσης. Από το υπουργείο Πολιτισµού (επί υπουργίας Παύλου Γερουλάνου και µε γενική γραµµατέα τη Λίνα Μενδώνη) ήρθαν σε επικοινωνία µε την Ιντερπόλ, αλλά τελικά δεν ταυτοποίησαν το κλεµµένο µε το υπό δηµοπράτηση σχέδιο. Η Εθνική Πινακοθήκη εξάλλου δεν έκρινε σκόπιµο να στείλει ειδικό προκειµένου να ελέγξει το σχέδιο. Η δικαιολογία; «Λόγω σοβαρών αµφιβολιών». Το σχέδιο αποσύρθηκε από τη δηµοπρασία και όλα στον τόπο µας συνέχισαν να κινούνται στους ράθυµους ρυθµούς που επιτάσσει η αίσθηση γραφειοκρατικού καθήκοντος από την οποία διέπονται θεράποντες και θεραπαινίδες του δηµόσιου συµφέροντος.   

Στη δική µας οπτική πλέον είναι ξεκάθαρο ότι η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Πολιτισµού και όχι µόνο είναι αποφασισµένη να χρεώσει την «ασύγγνωστη αµέλεια» για την κλοπή του 2012 και την αδράνεια για το περιστατικό µε τη δηµοπρασία του 2019 στη διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαµπράκη-Πλάκα. ∆εν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός πως στο επικοινωνιακό σόου που έστησαν οι υπουργοί Προστασίας του Πολίτη Μιχάλης Χρυσοχοΐδης και Πολιτισµού Λίνα Μενδώνη για να ανακοινώσουν την ανάκτηση των έργων δεν παρευρέθηκε η κ. Λαµπράκη-Πλάκα ούτε κάποιος επιµελητής από το µουσείο. «Αυτό που µου έκανε εντύπωση είναι ότι δεν παρέστησαν στη συνέντευξη Τύπου οι ειδικοί του υπουργείου Πολιτισµού, συντηρητές από την Εθνική Πινακοθήκη, η διευθύντρια του ιδρύµατος και τις εντυπώσεις µονοπώλησε το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη. Φαντάζοµαι κανείς δεν είναι ευτυχής, εννοώ από την ηγεσία της πινακοθήκης, που θυµηθήκαµε ξανά όλοι αυτή την αρκετά περίεργη και αρκετά δυσώδη ιστορία» υπογραµµίζει ο κ. Στεφανίδης.

Βέβαια, αυτό δεν σηµαίνει ότι η ευθύνη βαρύνει αποκλειστικά τη διευθύντρια της πινακοθήκης. «Μίλησα χθες µε τον τότε διοικητή ασφαλείας, τον κ. ∆ικόπουλο, ο οποίος µου είπε ότι εξεπλάγησαν οι αστυνοµικοί µε την έλλειψη µέσων ασφάλειας και µε τη γενικότερη εικόνα διάλυσης που είχε η πινακοθήκη και δεν πίστευαν ότι κλάπηκαν µόνο οι δύο πίνακες και το σχέδιο, γιατί σαφώς υπήρχαν οι προϋποθέσεις να έχουν κλαπεί πολλά περισσότερα. Ας µην ξεχνάµε και το πόρισµα του Λέανδρου Ρακιντζή, του τότε γενικού επιθεωρητή ∆ηµόσιας ∆ιοίκησης, που είχε υποβληθεί στον υπουργό Πολιτισµού Παύλο Γερουλάνο και ο οποίος δεν το αξιοποίησε αλλά τιµωρήθηκε ο πλέον αθώος, κατά τη γνώµη µου, ο νυχτοφύλακας, ο οποίος έπραξε τα δέοντα και µάλιστα καθ’ υπερβολή». Καθ’ υπερβολή ή όχι το εξιλαστήριο θύµα ήταν µπροστά τους και οι ανευθυνοϋπεύθυνοι δεν άφησαν την ευκαιρία να πάει χαµένη.

Ακόµη κι έτσι όµως έστω οι δύο πίνακες βρέθηκαν και ο ένοχος οµολόγησε. Ή δεν είναι ακριβώς έτσι τα πράγµατα; Μην ξεχνάµε ότι µια εποχή θεωρούσαν δεδοµένο ότι πίσω από τον Βιντσέντσο Περούτζια, επίσης ελαιοχρωµατιστή και κλέφτη της «Μόνα Λίζα» από το Μουσείο του Λούβρου το 1911, βρισκόταν ο µαρκήσιος Εδουάρδο ντε Βαλφιέρνο. Ποιος µπορεί να είναι ο «µαρκήσιος» στην περίπτωση της κλοπής στην Εθνική Πινακοθήκη; «Νοµίζω ότι θα µάθουµε περισσότερα στο µέλλον. ∆εν είναι δυνατόν ο ελαιοχρωµατιστής να µην έχει κάποιον συνεργάτη, κάποιον κλεπταποδόχο» συναινεί ο Μάνος Στεφανίδης. 

Ο Μάνος Στεφανίδης για την ιστορία του «Γυναικείου κεφαλιού»

Το «Γυναικείο κεφάλι» φιλοτέχνησε ο Πικάσο το 1939 στον απόηχο του Ισπανικού Εμφυλίου και στις απαρχές του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, μες στη δίνη μιας φρίκης. Τη φρίκη τη βιώνει η Ευρώπη, τη βιώνουν οι καλλιτέχνες. Ο Πικάσο παράλληλα ζει μια προσωπική κρίση λόγω της σχέσης του με την έως τότε μούσα του και τη γυναίκα που τον βοήθησε στη φιλοτέχνηση της «Γκερνίκα»· η Ντόρα Μάαρ –φωτογράφος, ζωγράφος και ακτιβίστρια με τη γενικότερη έννοια– πλέον δεν αντέχει την έντονη προσωπικότητά του και σιγά σιγά αποσύρεται βαθιά πληγωμένη. Αυτή η τερατική εικόνα είναι μια εικόνα ας πούμε μαύρης μαγείας. Εξορκίζει έτσι τη σχέση, εξορκίζει τη γοητεία, εξορκίζει την ωραιότητα, τη διώχνει από πάνω του. Παράλληλα ζωγραφίζει με τον ιδιότυπό του εξπρεσιονισμό μια φιγούρα την οποία θα δούμε να σωματοποιεί λίγα χρόνια μετά ο ναζιστικός μηχανισμός στα αποτρόπαια στρατόπεδα συγκέντρωσης. Είναι ένα έργο που προαναγγέλλει, προβλέπει αυτό που πρόκειται να συμβεί, το μέγα κακό που σύντομα θα ξεσπάσει στην Ευρώπη.

Ο Πικάσο που είναι έντονα νάρκισσος φαντάζομαι ότι αποφασίζει να προσφέρει αυτό το έργο στην Ελλάδα το 1949 πρώτον, γιατί ακριβώς προέρχεται από την αρχή του πολέμου και δεύτερον, γιατί εικονίζει την Ντόρα Μάαρ την οποία θέλει να διώξει από πάνω του. Θέλει να εξοστρακίσει τη μνήμη της. Και νομίζω ότι γι’ αυτό το κάνει. Ας μην εξιδανικεύουμε τα πάντα. Ο Πικάσο σκέφτεται πάρα πολύ τον εαυτό του και λειτουργεί έτσι ακόμη και όταν αποδέχεται την πρόσκληση για το Παγκόσμιο Συνέδριο της Ειρήνης ως τιμώμενο πρόσωπο. Πηγαίνει όχι όπως ο Αραγκόν που είναι υπηρέτης των λαών που αγωνίστηκαν για την απελευθέρωση της Ευρώπης αλλά ως σταρ και ως σταρ αποχωρεί. Και αυτό είναι μια πράξη εγωισμού, ναρκισσισμού. Βέβαια το ότι αφιερώνει το μικρό κείμενο στον «φίλο ελληνικό λαό» είναι σπανιότατο, γιατί ο Πικάσο έχει απόλυτη συνείδηση του brand name του και βάζει με φειδώ ακόμη και την υπογραφή του, πολλώ δε μάλλον μια ιδιόχειρη αφιέρωση. Αυτό δίνει στον πίνακα μια άλλη διάσταση, βαθιά συναισθηματική όσο και συμβολική.