Ένα θησαυροφυλάκιο για τη σωτηρία της ανθρωπότητας

Στο παγωμένο αρχιπέλαγος του Σβάλμπαρντ, στα μέση της διαδρομής μεταξύ της Βόρειας ηπειρωτικής Νορβηγίας και του Βόρειου Πόλου, βρίσκεται η Παγκόσμια Τράπεζα Σπόρων. Αυτό το αφιλόξενο, αλλά μαγευτικό τοπίο αποτελεί την λύση που σχεδιάστηκε με στόχο τη διαφύλαξη και προστασία των σπόρων των παγκοσμίως σημαντικότερων καλλιεργειών.

Δημιουργηθείσα το 2008 και λειτουργώντας ως θησαυροφυλάκιο με κοινή πρωτοβουλία μεταξύ του νορβηγικού Υπουργείου Γεωργίας, της Μ.Κ.Ο. «Crop Trust» (περί συντήρησης της ποικιλομορφίας των καλλιεργειών τροφίμων) και του Κέντρου Γενετικών Πόρων των Σκανδιναβικών Χωρών («Nordic Genetic Resource Center», «NordGen»), η Τράπεζα χρησιμοποιείται, ως θησαυροφυλάκιο, από τράπεζες γονιδίων, κυβερνήσεις, πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα όλων των ηπείρων. Εάν οι δικές τους συλλογές τεθούν σε κίνδυνο, εάν υπάρξει μαζική αποτυχημένη λόγω ασθένειας καλλιέργεια, εάν οι αλυσίδες εφοδιασμού τροφίμων διαταραχθούν λόγω συγκρούσεων εάν υπάρξει σενάριο “Δευτέρας Παρουσίας”, η Παγκόσμια Τράπεζα Σπόρων θα μπορούσε να αποτελεί την καλύτερη ελπίδα της ανθρωπότητας για επιβίωση.

Περισσότεροι από ένα εκατομμύριο κατεψυγμένοι σπόροι βρίσκονται αποθηκευμένοι σε βάθος 130 μέτρων στο εσωτερικό ενός βουνού, διατηρημένοι στους -18C. Αντιπροσωπεύουν περισσότερα από 5.000 είδη φυτών, και πολλών περισσότερων ποικιλιών έκαστο (π.χ. 40.000 είδη φασολιών, 156.000 είδη σίτου).

Το Σβάλμπαρντ επιλέχθηκε ως η ιδανική τοποθεσία, διότι το παγωμένο κλίμα του εγγυάται, ακόμη και σε περίπτωση διακοπής του ηλεκτρικού ρεύματος, τη διατήρηση των σπόρων, όπως επιβάλλεται, κατεψυγμένων στο μονίμως παγωμένο υπέδαφος. Η απομόνωσή του, επίσης, το καθιστά ιδιαιτέρως ασφαλές. Το συγκρότημα προστατεύεται από μια νορβηγική κυβερνητική υπηρεσία, τη Διεύθυνση Δημόσιων Κατασκευών και Περιουσίας («Statsbygg»), και τυχόν καταπατητές θα βρεθούν αντιμέτωποι με τις πολικές αρκούδες (του Σβάλμπαρντ), οι οποίες ξεπερνούν σε αριθμό τους ανθρώπους εκεί. Αν και συνήθως ζουν μακριά από αυτό το σημείο του Σβάλμπαρντ, πατημασιές ζώων βρέθηκαν σε κοντινή απόσταση κατά το παρελθόν.

Εάν η Παγκόσμια Τράπεζα Σπόρων είναι μια κιβωτός για τη διατήρηση της ζωής στη Γη, τότε ο Åsmund Asdal είναι ο Νώε της.

Συντονιστής της Τράπεζας Σπόρων από το 2015, ο Asdal είναι ιδανικός ως προς τον χαρακτήρα, που θα ήθελε κανείς να έχει ο πιθανός σωτήρας της ανθρώπινης φυλής.

«Είναι σαν ένα μαύρο κουτί», δηλώνει για το ρόλο της Τράπεζας Σπόρων. «Ένα από τα πράγματα που πρέπει να κάνετε, εάν έχετε πολύτιμα έγγραφα, είναι να έχετε ένα αντίγραφο. Οι τράπεζες γονιδίων διαθέτουν πολύτιμες, αλλά ευάλωτες -εάν βρίσκονται μόνο σε ένα μέρος- συλλογές σπόρων. Για λόγους ασφάλειας, διατηρούν αντίγραφα στο Σβάλμπαρντ».

«Είμαστε σε επαφή με τράπεζες γονιδίων σε όλο τον κόσμο», εξηγεί ο Asdal. «Τους δίνουμε τις πληροφορίες που χρειάζονται. Τους ενημερώνουμε για τις επιλογές κατάθεσης σπόρων. Οργανώνουμε τις συμφωνίες και τις επίσημες διαδικασίες. Οργανώνουμε την αποστολή σπόρων από τις τράπεζες γονιδίων στο Σβάλμπαρντ και, όταν οι σπόροι φτάσουν, φέρνουμε τους σπόρους στην Τράπεζα Σπόρων. Είμαι υπεύθυνος για όλες αυτές τις επιχειρήσεις».

Τον περασμένο Φεβρουάριο, εκπρόσωποι από δεκάδες τράπεζες γονιδίων σε όλο τον κόσμο ταξίδεψαν στο Σβάλμπαρντ, για να πραγματοποιήσουν τη μεγαλύτερη από το άνοιγμα της Τράπεζας Σπόρων μαζική κατάθεση.

Ο οικισμός Λονγκιαρμπίεν (Longyearbyen), τρία χιλιόμετρα από την Τράπεζα, είναι ο μεγαλύτερος στο Σβάλμπαρντ, και μοιάζει σαν ένα φυλάκιο στην άκρη της Γης. Στο πολιτιστικό κέντρο της πόλης («Kulturhuset»), διεθνείς εμπειρογνώμονες του τομέα της ποικιλομορφίας των καλλιεργειών και της επισιτιστικής ασφάλειας συγκεντρώθηκαν για τη Σύνοδο του Σβάλμπαρντ, με θέμα «Γενετική ποικιλομορφία για ανθεκτικότερα συστήματα τροφίμων». Διερευνήθηκαν τα αναγκαία προς λήψη μέτρα, με στόχο τη διαφύλαξη των καλλιεργειών ενώπιον της κλιματικής κρίσης.

Ο Asdal παρουσίασε τα ευρήματα των μακροπρόθεσμων πειραμάτων που διεξάγει.

«Έχουμε το ονομαζόμενο αιώνιο πείραμα. Το 1986, τοποθετήσαμε εκεί σπόρους σκανδιναβικών καλλιεργειών και κάθε πέμπτο έτος λαμβάνουμε δείγμα και πραγματοποιούμε δοκιμαστικούς ελέγχους ως προς τη βλάστηση».

«Οι σπόροι δεν ζουν αιωνίως. Πρέπει να αντικαθίστανται, ενίοτε, οι παλιοί σπόροι με νέους. Αυτό κάνουν οι τράπεζες γονιδίων. Ορισμένα είδη μπορούν να διατηρηθούν πενήντα χρόνια, ενώ άλλα, χίλια. Η γνώση για τη μακροζωία είναι ανεπαρκής. Για αυτόν το λόγο, διεξάγουμε αυτό το πείραμα».

Μετά τη σύνοδο, η αντιπροσωπεία επιβιβάστηκε σε λεωφορεία και οδήγησε μέσα στην θύελλα κατά μήκος ενός δρόμου, μπροστά από κοντόχοντρους ταράνδους, στις πλαγιές προς την Τράπεζα, που προβάλλει από το σκοτάδι σαν κρησφύγετο κάποιου κακού ήρωα ταινίας. Η θερμοκρασία μπορεί να είναι στους -18 βαθμούς Κελσίου εντός της Τράπεζας, αλλά οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης μπορούν, σαφώς, να γίνουν αισθητές και σε αυτήν τη γη των ακραίων φαινομένων. Εκείνη την ημέρα η εξωτερική θερμοκρασία ήταν 1 βαθμός Κελσίου. Εξαιρετικά υψηλή για την εποχή.

Η Παγκόσμια Τράπεζα Σπόρων μόλις υπεβλήθη σε εκτεταμένο πρόγραμμα ανοικοδόμησης ύψους 16,7 εκατομμυρίων λιρών. Το τούνελ εισόδου πλημμύρισε από βροχοπτώσεις και την τήξη του μονίμως παγωμένου εδάφους («permafrost») στις αρχές του 2017, αφού το Σβάλμπαρντ βίωσε θερμοκρασίες κατά επτά βαθμούς υψηλότερες από τις κανονικές εκείνο το χειμώνα. Το θησαυροφυλάκιο είναι πλέον υδατοστεγές, ενώ αναβαθμίστηκαν, επίσης, τα συστήματα ψύξης και ασφάλειας.

Η ανάγκη για ανακαινίσεις είναι σημάδι ότι η κλιματική αλλαγή συμβαίνει γρηγορότερα από ό,τι προβλεπόταν, σύμφωνα με την Έρνα Σόλμπεργκ (Erna Solberg), Πρωθυπουργό της Νορβηγίας: «Τώρα έχουμε κάνει καλύτερο προγραμματισμό για τα χειρότερα σενάρια», δηλώνει.

Έξω από την Τράπεζα Σπόρων, η Σόλμπεργκ υποδέχεται τους εκπροσώπους της τράπεζας γονιδίων και μιλά με υπερηφάνεια για το ρόλο της Νορβηγίας.

«Πιστεύω ότι ολοένα και περισσότερες χώρες βλέπουν ότι για τη διαφύλαξη της γενετικής, των σπόρων και της βιοποικιλότητας της χώρας τους, είναι σημαντική η αποθήκευσή τους σε διαφορετικά μέρη», δηλώνει.

«Η βιοποικιλότητα είναι μέρος της κλιματικής αλλαγής. Πρέπει να βεβαιωθούμε ότι σχεδιάζουμε κλιματικές αλλαγές για τη διασφάλιση της δυνατότητας να τροφοδοτούμε όλο τον κόσμο στο μέλλον».

Το όνομα κάθε τράπεζας γονιδίων διαβάζεται, όπως αυτά των εισερχόμενων στο Ολυμπιακό στάδιο εθνών, η Σόλμπεργκ παρουσιάζει πιστοποιητικά, ενώ αποθηκευτικά γεμάτα σπόρους κουτιά μεταφέρονται συμβολικά.

Κάθε σπόρος έχει τη δική του ιστορία. Οι Τσερόκι (Cherokee Nation) γίνεται η πρώτη ιθαγενής αμερικανική φυλή που πραγματοποίησε κατάθεση. Τα δείγματά τους επικεντρώνονται στις καλλιέργειες «τριών αδελφών» -αραβόσιτου, κολοκύθας και φασολιών- ποικιλίες που προϋπάρχουν του ευρωπαϊκού αποικισμού. Η πλειονότητα των κοινοτήτων των Τσερόκι βρίσκεται σήμερα στην Οκλαχόμα, όπου ο αραβόσιτος (καλαμπόκι) μπορεί να γίνει, τόσο ψηλός, όσο το ύψος ενός ελέφαντα, αλλά η περιοχή είναι, επίσης, επιρρεπής σε ξηρασίες, πλημμύρες και ανεμοστρόβιλους που θέτουν τις καλλιέργειες -και την κληρονομιά των Τσερόκι – σε κίνδυνο.

Πολλοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο απειλούνται από την επισιτιστική ανασφάλεια, είτε ζουν σε περιοχές που επηρεάζονται από την κλιματική αλλαγή, είτε εξαρτώνται από μία μόνη, δυνητικά ευάλωτη, καλλιέργεια.

Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας της Γκάνας, Νάνα Ακούφο-Άντο (Νάνα Akufo-Addo), υποστηρικτής των Στόχων Αειφόρου Ανάπτυξης του ΟΗΕ, μετέβη επίσης στο Σβάλμπαρντ. Στη σύνοδο, νωρίτερα την ίδια μέρα, μίλησε ως προς την επισφαλή θέση, στην οποία βρίσκονται πολλά έθνη: «Γνωρίζουμε ότι η κλιματική αλλαγή έχει σημαντικό αντίκτυπο στη γεωργία σε όλο τον κόσμο. Στη χώρα μου, όπου αντιμετωπίζουμε επαναλαμβανόμενες ξηρασίες και πλημμύρες, η απειλή για την παραδοσιακή γεωργία είναι πραγματική».

Η Γκάνα δεν είναι μία μεμονωμένη περίπτωση. Το 70% του πληθυσμού της Μιανμάρ, το 80% του Μαλι και το 90% του Μπουρουντί εξαρτώνται από τη γεωργία, για να ζήσουν, έτσι ερευνητές αυτών των χωρών καταθέτουν ποικιλίες των ανθεκτικότερων καλλιεργειών τους. Άνω του μισού παγκόσμιου πληθυσμού -περίπου τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι- βασίζονται στο ρύζι για το 80% της διατροφής τους. Το Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνών Ρυζιού, που εδρεύει στις Φιλιππίνες, έχει δημιουργήσει κουτιά δοκιμαστικών ελέγχων διαφορετικών ποικιλιών ρυζιού, τα οποία θα αποθηκευτούν στο Σβάλμπαρντ για διάστημα δέκα έως σαράντα ετών, με στόχο τον έλεγχο της δυνατότητας μελλοντικής βλάστησής τους. Οι τράπεζες γονιδίων της Ινδίας και του Μαρόκου επικεντρώνονται σε σπόρους, που θα μπορούσαν να αποδειχθούν καθοριστικοί στις ολοένα και πιο ξηρές τροπικές περιοχές, όπου φιλοξενούνται δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι, εκ των οποίων εξακόσια εξήντα τέσσερα εκατομμύρια είναι φτωχοί και εξαρτώνται από τη γη.

Η Παγκόσμια Τράπεζα Σπόρων μπορεί να φαίνεται υπερβολική προετοιμασία για εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις, που πιθανόν ποτέ να μην συμβούν, αλλά οι συλλογές της έχουν ήδη αποδειχθεί ζωτικές. Η συλλογή σπόρων του Διεθνούς Κέντρου Γεωργικής Έρευνας στις Ξηρές Περιοχές («ICARDA») περιλαμβάνει ογδόντα χιλιάδες -αποθηκευμένα στο Σβάλμπαρντ- δείγματα, εκ των οποίων πολλά εξαφανισθέντα φυτά. Όπως άλλες τράπεζες γονιδίων, οι σπόροι του Θησαυροφυλακίου ήταν απλά ένα αντίγραφο ασφαλείας. Δυστυχώς, η μονάδα αποθήκευσης του Κέντρου «ICARDA» βρισκόταν στο Χαλέπι και καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου το 2012.

«Ο κυβερνητικός στρατός κατέλαβε τις εγκαταστάσεις του Κέντρου «ICARDA» στη Συρία», δηλώνει ο Δρ Γενετικής και Αναπαραγωγής Φυτών, Ahmed Amri. «Δεν γνωρίζουμε την παρούσα κατάσταση της τράπεζας γονιδίων».

«Η τράπεζα γονιδίων του «ICARDA» στο Χαλέπι είχε 141.052 καταχωρήσει. Το 2008, ξεκινήσαμε την αποστολή διπλών αντιγράφων στο Σβάλμπαρντ. Προς το παρόν, έχουμε ανακτήσει όλα τα διπλά δείγματα των αποθηκευμένων σπόρων και εξ αυτών αναπαράγουμε περίπου 30.000 ετησίως».

Σε διάστημα πέντε ετών, το Κέντρο «ICARDA» έχει ήδη καταφέρει να λάβει περίπου 81.000 δείγματα σπόρων από τις νέες βάσεις του στο Μαρόκο και το Λίβανο και να τα επανακαταθέσει στο Σβάλμπαρντ.

Ο Δρ Chris Cockel, των Βασιλικών Βοτανικών Κήπων του Κιου, είναι ένας από τους εκπροσώπους του Ηνωμένου Βασιλείου. Οι Κήποι του Κιου, ως «Κιβωτός του Νώε», διαθέτουν τη δική τους εγκατάσταση αποθήκευσης. Δημιούργησαν την Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας («Millennium Seed Bank») του Σάσσεξ, όπου αποθηκεύουν ακόμη περισσότερους σπόρους σε σχέση με αυτούς στο Σβάλμπαρντ. Όμως, όπως υπογραμμίζει ο Cockel: «Το σημαντικό είναι να μην τοποθετούνται όλοι οι σπόροι στο ίδιο καλάθι».

Αν και δεν ήταν δυνατό να αποκαλυφθεί, έως ότου οι σπόροι να βρίσκονται ασφαλείς στο Σβάλμπαρντ, ομάδα των Κήπων του Κιου έχει μια ειδική αποστολή. «Ουσιαστικά, ενεργούμε ως ενδιάμεσοι μεταξύ του Σβάλμπαρντ και του κτήματος του Πρίγκιπα της Ουαλίας», αποκαλύπτει ο Cockel.

Το πακέτο των Κήπων Κιου περιέχει είκοσι επτά είδη άγριων φυτών των λιβαδιών των Βασιλικών Κήπων στο Highgrove. Ο βασιλικός δενδροκηπευτής δήλωσε σε μία συνέντευξη Τύπου: «Χαίρομαι που οι σπόροι από τα λιβάδια αγριολούλουδων στο Highgrove πρέπει να αποθηκευτούν ασφαλή στην Παγκόσμια Τράπεζα Σπόρων… Επείγει περισσότερο από ποτέ να δράσουμε τώρα, για να προστατεύσουμε αυτήν την ποικιλομορφία, πριν είναι πραγματικά υπερβολικά αργά. Επομένως, το Θησαυροφυλάκιο Σπόρων και οι τράπεζες σπόρων σε όλο τον κόσμο διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο σε αυτήν την εξαιρετικά σημαντική αποστολή».

Ο Δρ Chris Cockel ηγείται ενός προγράμματος στους Κήπους Κιου που μελετά τον τρόπο, με τον οποίο η γεωργία μπορεί να προσαρμοστεί στην κλιματική αλλαγή, στηριζόμενος στα άγρια συγγενικά φυτά των είκοσι εννέα -μεταξύ άλλων- κρισιμότερων καλλιεργειών τροφίμων, από το αλφάλφα έως το σιτάρι.

«Το υλικό που λαμβάνουμε από τον Πρίγκιπα της Ουαλίας κινείται προς την ίδια κατεύθυνση», δηλώνει ο Cockel. «Αν και δεν φαίνονται σημαντικά για την παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια, υπάρχουν ορισμένα είδη εκεί, π.χ. άγριο καρότο, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε προγράμματα αναπαραγωγής, με στόχο τη βελτίωση της προσαρμογής των καλλιεργειών στην κλιματική αλλαγή και να αντισταθούν στα παράσιτα και τις ασθένειες».

Αντί της Παγκόσμιας Τράπεζας Σπόρων του Σβάλμπαρντ ως ασφαλιστήριου συμβολαίου ζωής έναντι του Αρμαγεδώνα, ο Cockel δηλώνει ότι πρόκειται περισσότερο για τη διατήρηση της ζωής και της τροφής, όπως τις γνωρίζουμε. Πέραν της αποθήκευσης σπόρων, οι τράπεζες γονιδίων σε όλο τον κόσμο αποστέλλουν δείγματα μεταξύ τους, για να εμβαθύνουν την έρευνα και να διασφαλίσουν την επισιτιστική ασφάλεια.

«Η ιδέα αφορά στην αποκατάσταση ορισμένων σημαντικών γονιδίων που χάθηκαν κατά τη διαδικασία της εξημέρωσης. Δεν παράγεται τίποτα γενετικά τροποποιημένο, απλώς χρησιμοποιούνται οι επί χιλιάδες ετών συνήθεις -για τη βελτίωση των καλλιεργειών- μέθοδοι αναπαραγωγής».

«Στο παρελθόν, η περισσότερη προσπάθεια είχε καταβληθεί ως προς την παραγωγή ποικιλιών υψηλής απόδοσης και τη διατροφή μεγαλύτερου αριθμού ανθρώπων. Όμως, αυτή η διαδικασία είχε πράγματι ως αποτέλεσμα ορισμένες καλλιέργειες να γίνουν πιο ευάλωτες σε παράσιτα και ασθένειες, καθώς η γενετική τους σύνθεση κατέστη ολοένα και πιο αδύναμη”.

«Τα συγγενικά άγρια φυτά τους έχουν επιβιώσει, παραβλέπονται και συχνά θεωρούνται ζιζάνια. Δεν παράγουμε νέες υπερτροφές, αλλά καρότα, τα οποία είκοσι χρόνια μετά θα έχουν την ίδια εμφάνιση με τα σημερινά καρότα. Ίσως απλώς να είναι καλύτερα προσαρμοσμένα σε ένα ξηρότερο κλίμα».

Έτσι, είτε πρόκειται για ξαφνική παγκόσμια καταστροφή, είτε για επερχόμενη επιδείνωση της κλιματικής κρίσης, απειλητικές αμφότερες για όλη τη ζωή σε αυτόν τον πλανήτη, τουλάχιστον γνωρίζουμε πού να κινηθούμε, για να σπείρουμε τους σπόρους της ανάκαμψης.