Η Αγγελική Τουμπανάκη μιλάει αποκλειστικά στο koutipandoras.gr

Γράφει ο Αντώνης Μποσκοΐτης

Όταν την ξανάδα μαζί με τη Μαρία Φαραντούρη, επιτέλους κατάλαβα πως η μουσική γι’ αυτήν ισοδυναμεί με τη ζωτική λειτουργία της ανάσας. Στην ακόλουθη συζήτηση μας, η δασκάλα, βοκαλίστρια, ερμηνεύτρια, ιατρός, αλλά και η πλάνητας ερευνήτρια – όπως θα ήθελε να είναι – Τουμπανάκη, μίλησε για τον αυτοσχεδιασμό στη μουσική, τη μοριακή ογκολογία, τα ψυχοσωματικά αίτια της υπ’ αριθμ. 1 θανατηφόρας νόσου και τη μουσικότητα, ικανή να αντληθεί από το οτιδήποτε.

Εμφανίστηκες την ίδια περίοδο πάνω – κάτω και με άλλους ομότεχνούς σου, τη Μαρίζα Ρίζου, τη Μαρίνα Σάττι, τον Κωστή Μαραβέγια, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ασκείτε την ίδια τέχνη αναγκαστικά.

Σε μένα συνέβη σταδιακά, εννοώ πως μου άρεσε η μουσική και άρχισα να κάνω πολλές μουσικές παρέες. Από παιδί ήμουν έτσι, μου άρεσαν οι πολυφωνίες και τα πολυφωνικά σχήματα, ότι κάνει και η Μαρίνα Σάττι που διδάσκουμε μαζί: Εκείνη κάνει χορωδία, εγώ jazz αυτοσχεδιασμό. Η πολυφωνία είναι αρχέγονη και η τάση να εναρμονίζονται όλες οι φωνές, υπάρχει σε πολλούς λαούς. Ο καθένας έχει το χαρακτήρα του, η κάθε φωνή είναι διαφορετική. Δεν υπάρχει λόγος να κάνουμε συγκρίσεις.

Σωστά, αν και μάλλον ήθελα να πω κάτι άλλο: Πως αν είχατε εμφανιστεί όλοι εσείς μία 15ετία νωρίτερα, θα είχατε συναντήσει ένα άλλο μαζικότερο κοινό.

Ίσως να γινόταν πιο σύντομα αυτό, αλλά και πάλι δεν ξέρω κατά πόσο θα γινόμουν πιο γνωστή βάσει αυτού που κάνω. Όταν ασχολείσαι με ιδιαίτερες μουσικές με έντονο το αυτοσχεδιαστικό στοιχείο, πάλι έχει να κάνει με την προσωπικότητα του καθενός. Η Ρίζου, ας πούμε, έχει σπουδάσει jazz, ξέρει, την είχα ακούσει να αυτοσχεδιάζει μαζί με τη Λουκία Παλαιολόγου. Έχουμε, λοιπόν, ωραία πλάσματα για να ξεκινήσουμε σιγά – σιγά. Ευτυχισμένα πλάσματα!

Γιατί ευτυχισμένα;

Βλέπω φως στις μουσικές τους και στη στάση τους. Έχουν πολύ καλούς μουσικούς με βαρβάτα βιογραφικά και ταπεινότητα. Δεν έχουν έπαρση και ωχαδερφισμό, ούτε επαναπαύονται στο παρεάκι. Μας έχει κάνει λίγο τεμπέληδες η φάση με τα παρεάκια στην Ελλάδα, ”δεν πειράζει αν αργήσω λίγο” ή ”δε διάβασα πολύ, ρε παιδιά” κ.λπ. Χαλαρώνουν έτσι οι δεσμοί και αλλοιώνεται το χρώμα της δημιουργίας.

Θες να πεις ότι λείπει ο επαγγελματισμός απ’ τους Έλληνες μουσικούς;

Είναι πιο χαλαρές οι δομές μας, μα απ’ την άλλη αυτό είναι ο χαρακτήρας μας. Ο ήλιος που καίει στο δέρμα και σε κάνει λίγο να γλιστράς!

Αναφέρεσαι μονίμως στη jazz και στους αυτοσχεδιασμούς, εγώ σε έχω δει όμως να υπηρετείς και το αμιγές τραγούδι.

Εγώ θα πάω πιο κοντά στην τραγουδιστική ελληνική φόρμα, διότι σε ότι κάνεις οφείλεις να έχεις βαθιά γνώση και αισθητική. Η ελληνική γλώσσα και ο στίχος είναι πολύ γερά δομημένα και δε μπορείς να φραζάρεις εύκολα, όπως γίνεται συχνά στο swing. Πέρσι, όταν έκανα το ”Ουλαλούμ”, είπα ότι θα κάνω ένα αμιγώς ελληνικό πρόγραμμα με λούπες, εφέ κ.λπ., όπου όμως έφαγα τα λυσσακά μου! Στην αρχή, ξέρεις, ξεκινάγαμε με το πολύ και μετά ακολουθούσε η αφαίρεση.

Είσαι κι εσύ άνθρωπος της αφαίρεσης.

Νομίζω ότι σαν άνθρωπος είμαι του ”πολύ”. Αναζητώ την αφαίρεση και θέλω να μαθαίνω μέσα απ’ αυτή.

Δεν βάφεσαι ποτέ εσύ για να τονίσεις τα θηλυκά χαρακτηριστικά σου. Είναι μια μορφή αφαίρεσης κι αυτό.

Θα πω ότι αυτό δεν είναι πρόσθεση (χαμογελάει). Σε κάποιους ανθρώπους πάει το ”φτιάξιμο”, βλέπεις να το ”φοράνε” και να νιώθουν όμορφα. Εγώ δεν βάφομαι για λειτουργικούς λόγους: Θα ιδρώσω, θα πασαλειφτώ και οι πούδρες με ενοχλούν. Άσε το κραγιόν, θα το φάω, δεν την παλεύω! Καθαρά λειτουργικοί οι λόγοι, λοιπόν, όπως είπα πριν.

Το ίδιο λιτή είσαι και στα ρούχα σου. Σαν φοιτητριούλα με ανησυχίες μοιάζεις, αν με πιάνεις.

Αν τύχει να φορέσω κάτι, θα το φοράω σαν το δέρμα μου. Δε μπορώ να σκέφτομαι ότι για να ανέβω ένα σκαλοπάτι, θα πρέπει να σηκώσω το φουστάνι. Κινούμαι πολύ, σωματοποιώ τη μουσική και δεν θέλω να μ’ ενοχλούν τα ρούχα. Έχω τέσσερις ίδιες μαύρες φορεσιές. Πάω πάντα και παίρνω μερικά ίδια ρούχα για να μη μπαίνω στη διαδικασία σκέψης επ’ αυτού.

Η ντουλάπα του Αϊνστάιν, ξέρεις, είχε ολόιδια κοστούμια. Δεν ήθελε να καταναλώνει κι αυτός φαιά ουσία για το ντύσιμο του.

Μάλιστα…Αυτισμός.

Αυτισμό θα το χαρακτήριζες;

Δεν είναι; Μοιάζει σαν να τεντώνεις το λαστιχάκι για να εκτιναχθείς λίγο απ’ την πραγματικότητα.

Πόσο σε ικανοποιεί που κάτι έχει αρχίσει να γίνεται γύρω από την τέχνη σου και το όνομα σου;

Μακάρι! Η τέχνη είναι επικοινωνία, κοινωνία, εμείς είμαστε οι αγωγοί. Ανοίγουμε την ψυχή μας, τίποτα άλλο. Από κει και πέρα χαίρομαι όχι μόνο για μένα, αλλά και για όλους τους φίλους μουσικούς που η μουσική μας πηγαίνει στο αλλού. Καλό είναι να μπορούμε να ζήσουμε απ’ αυτό, γιατί μέχρι στιγμής εγώ ζω κυρίως από τη διδασκαλία.

Βάλε και το ότι οι περισσότεροι μουσικοί έχουν κλείσει τα μπλοκάκια τους και δύσκολα μπορούν να πληρώνονται κανονικά…

Έτσι πρέπει νά’χεις ένα γραφείο παραγωγής από πίσω. Εγώ, π.χ., δε μπορώ να προσλάβω μουσικούς, ούτε να τα βγάλω πέρα με το λογιστικό – γραφειοκρατικό σύστημα. Επίσης, όλος μου ο χρόνος δίνεται σε τρεις πυλώνες: Έρευνα, διδασκαλία και performance.

Πιο σημαντική είναι η performance ως τελικό προϊόν κατά τη γνώμη σου;

Είμαι απόλυτα παρούσα τη στιγμή που συμβαίνουν και τα τρία. Κάνω πολλή δουλειά με τη φωνή, μιλάω με λογοθεραπευτές, θέλω να ξέρω το όργανο μου 1000%! Η διδασκαλία είναι επίσης για μένα φως, υγεία, ισορροπία. Μαθαίνω, βγαίνω απ’ το μικρόκοσμο μου και αγκαλιάζω αυτόν των παιδιών. Βλέπω τον καθρέφτη μου στα παιδιά, το πριν και το μετά μου.

Σε ποιες ηλικίες διδάσκεις;

Στον ΝΑΚΑ έχω άτομα από 15 μέχρι 60 ετών. Στην Κιβωτό του Κόσμου, πάλι, είναι μέχρι 17 ετών τα παιδιά. Από κει και πέρα, δουλεύω πολύ με ηθοποιούς.

Να κι ένας παπάς που ακούγεται για κάτι καλό! Στον Πατέρα Αντώνιο αναφέρομαι της Κιβωτού του Κόσμου.

Είναι ταγμένος κυριολεκτικά αυτός ο άνθρωπος! Εμένα με κάλεσε ο Βασίλης Κώστας, ένας εξαίρετος μουσικός που τέλειωσε το Μπέρκλεϊ και τα τελευταία χρόνια ζει στη Βοστόνη. Πριν δύο χρόνια στην Πωγωνιανή, γνώρισε τον Πατέρα Αντώνιο, που έχει παράρτημα της Κιβωτού. Ο Κώστας, λοιπόν, εστιάζοντας σε μια δράση ανθρωπιστική περισσότερο, είπε να γίνει ένα project το μεταπτυχιακό του. Μου τηλεφώνησε και μου ζήτησε να αναλάβω τα παιδιά της Κιβωτού για μια μεγάλη συναυλία που θα γίνει με μουσικούς από την Αμερική. Στόχος μας είναι να ανοίξει μια πόρτα για υποτροφίες στο Μπέρκλεϊ. Ήδη έχουν μαζευτεί τα χρήματα για μερικές υποτροφίες και του χρόνου, πρώτα ο Θεός, θα πάμε στο Μπέρκλεϊ.

Έχεις θρησκευτικές πεποιθήσεις;

Ναι. Πιστεύω.

Αυτό σε έφερε πιο κοντά με τον Πατέρα Αντώνιο;

Ήθελα απλά να το κάνω. Ο καλλιτέχνης πρέπει να υπάρχει στην εποχή του. Ωραίο και το ”Πατάρι”, ωραία και τα μέχρι τώρα εφόδια σου, αλλά δεν πρέπει νά’σαι αμέτοχος σ’ αυτό που γίνεται. Υπάρχουν πολλές δράσεις, όπως αυτή του Κλήμη Πυρουνάκη, όπου πάμε και παίζουμε στις φυλακές της Θήβας. Ο δάσκαλος αυτός έχει κάνει πρότυπες τις φυλακές: Γίνονται ζωγραφικές, κηπουρική, ασχολούνται με τα ζώα, νομίζω κάποιες φυλακισμένες πέρασαν και στο Πανεπιστήμιο. Εμείς πάμε και κάνουμε συναυλίες εκεί.

Είχα συμμετάσχει κι εγώ σε μια συναυλία στις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού. Τραγουδούσε η Σαβίνα Γιαννάτου και οι κρατούμενες είχαν σηκωθεί όρθιες και τη συναγωνίζονταν στα φωνητικά.

Σαν να το βλέπω! Δεν είναι υπέροχο; Ένας φυλακισμένος αποζητά ακόμα πιο πολύ την ελευθερία που δίνει η τέχνη. Είναι μια αποσυμπίεση, μια κραυγή. Σπάει το φράγμα των τεσσάρων συρματοπλεγμάτων και γι’ αυτό θα βρεις εκεί μέσα ανθρώπους συνεσταλμένους και ντροπαλούς απέναντι στην τέχνη μέχρι να ”ξεκλειδωθούν”.

Σε είχαμε δει και σε μία αντιφασιστική συναυλία στο Gagarin πρόσφατα.

Βέβαια, εννοείται! Θα ξαναγίνει άλλη μία αντιφασιστική συναυλία τον Σεπτέμβριο στο Σύνταγμα. Τώρα στήνεται.

Σε τρομάζει το τέρας της ακροδεξιάς;

Δεν με τρομάζει. Δεν είναι τρόμος το συναίσθημα, είναι ανάγκη για ανασυγκρότηση και αναζήτηση ανθρώπων που μέσα από συλλογικότητα θα μπορέσουν να βρουν τον αντίποδα. Με ανησυχεί το τέρας της ακροδεξιάς, γιατί εμπεριέχει κλινική ανισορροπία και αρρώστια.

Το εισπράττεις και στην καθημερινότητα σου; Υπάρχει μια περιρρέουσα ασχήμια.

Όχι, ακούω διάφορα, αλλά δε βλέπω. Βλέπω στιγμές – στιγμές τα σκοτεινά χρώματα, αλλά όχι ακριβώς ασχήμια. Αν την έβλεπα, θα ήταν σίγουρα ένας επιπλέον λόγος για να κάνω τέχνη. Δεν ξέρω βέβαια αν εννοείς το άλλο, να βλέπω κάποιον να τρώει απ’ τα σκουπίδια, όπως συνέβη με μια φίλη μου. Την πιάνω και της λέω: ”Τι σκατά γίνεται εδώ, τι κάνει αυτός;” Γι’ αυτό σου λέω, ευλογημένα η έρευνα και η διδασκαλία, αλλά τώρα τι νόημα έχει αν ο άλλος τρώει απ’ τα σκουπίδια; Που είναι η δράση – αντίδραση, τι κάνουμε εμείς;

Από την εφηβεία σου σε διακατείχε ένας αλτρουισμός;

Ναι, αν και τότε υπήρχε λίγο το ”φυτό” από πίσω. Η έννοια της παρέας, της δημιουργίας, του συλλογικού πνεύματος και οπωσδήποτε της αλληλεγγύης.

Που σε σένα, πέραν της τέχνης, διοχετεύθηκε και στις ιατρικές σπουδές σου.

Έχω τελειώσει το διδακτορικό μου στη μοριακή ογκολογία. Δούλεψα με καρκινοπαθείς στον Άγιο Σάββα.

Αυτό κι αν είναι αλληλέγγυα δράση!

Κοίταξε, αν δεν υπάρχει αποτέλεσμα, αυτό καθαυτό δεν είναι προσφορά! Τα πράγματα είναι δύσκολα εδώ στην Ελλάδα όταν δεν υπάρχουν κονδύλια, δηλαδή χρήμα. Εγώ έκανα ότι ήταν να κάνω, παρέδωσα το γραπτό μου, υπάρχει πλέον…Ανακάλυψα μάλιστα και κάποιες πρωτεΐνες που δεν έχουν ταυτοποιηθεί, δεν έχουν όνομα με λίγα λόγια. Μου προτάθηκε να συνεχίσω, αλλά αυτό είναι για άλλους τώρα συνεχιστές της δικής μου έρευνας. Αν αυτό, λοιπόν, σταματήσει εκεί, σε μένα, στο δικό μου διδακτορικό, δεν ξέρω κατά πόσο συνιστά προσφορά.

Με την εμπειρία σου, ο καρκίνος είναι όντως ψυχοσωματική κατάσταση;

Βέβαια, όπως όλες οι ασθένειες. Ακόμα και ένας ιός, για να υπάρχει μες το σώμα σου, σημαίνει ότι το έχεις φθείρει. Ουσιαστικά είσαι αφημένος, έχει πέσει η άμυνα σου.

Μήπως έχουν παραϊατρικοποιηθεί τα πάντα; Τι θα λέγαμε, ας πούμε, για έναν άνθρωπο πλήρη, ευτυχισμένο, που του δίνει μία ο καρκίνος και τον στέλνει σε δύο μήνες μέσα;

Είμαστε σώμα και ψυχή, η δεύτερη μεταφέρεται μέσα στο πρώτο. Μην ξεχνάς, είμαστε και μία κατασκευή από τους προγόνους μας. Το σώμα είτε φέρει μνήμη, είτε απλά έχει ροπή προς κάποια πράγματα. Όλο αυτό μας πάει ή το πάμε εμείς πότε στο φως και πότε στην ασθένεια.

Πιστεύεις σε εκείνη τη μέρα που η μουσική θα θεραπεύει τον καρκίνο;

Να ένας πυλώνας που θα ήθελα κάποια στιγμή να ασχοληθώ! Υπάρχει η επιστήμη της μουσικοθεραπείας, δεν είναι κάτι καινούργιο. Στην Αγγλία και σε άλλες χώρες γίνονται πράγματα με τους καρκινοπαθείς, από διδασκαλία και συνεδρίες μέχρι συναυλίες, άρα λειτουργεί όλο αυτό έστω στα σπάργανα του. Ακόμα δεν έχουμε δει επιστημονικά τεκμηριωμένα αποτελέσματα, γιατί πρέπει νά ‘χεις πολλά περιστατικά και να τα παρακολουθείς για χρόνια. Πενήντα ζωές πρέπει να έχεις για να το κάνεις αυτό, να αφιερωθείς κυριολεκτικά.

Τελικά τι θα ήθελες να ήσουν αν δεν γινόσουν μουσικός;

(σκέφτεται) Πλάνητας ερευνήτρια! Να έχω το ταξίδι σαν βασικό πυρήνα μου. Να γυρίζω και να ερευνώ.

Τα ταξίδια στα προσφέρει και η μουσική ωστόσο.

Ισχύει. Να σκεφτείς ότι το πρώτο μου project το 2006, που λεγόταν Colpo Grosso και εξελίχτηκε στους Buzz Bastards, πέρασε στο ”Τριεθνές” απάνω, Βουλγαρία, Τουρκία, όπου εγώ ήμουν με μια κάμερα και τράβαγα ότι μου έκανε εντύπωση: Τα πανηγύρια, τους ρομά, τα χρώματα τους. Τα ταξίδια είναι πηγή ενέργειας, σαν πληροφορία, σαν βίωμα, αλλά και σαν μια αγκαλιά στους άλλους. Ένας μουσικός, οφείλω να πω, έχει σ’ όλη τη γη συγγενείς! 

Ο Σαββόπουλος κάποτε είχε πει πως δεν συμμετείχε στην ηχογράφηση του ”Ζωντανοί στο Κύτταρο” το ’71, γιατί η ”Μαύρη Θάλασσα” του δεν είχε ακόμη στίχους, οπότε τι θα έβγαινε να έκανε, τον μαέστρο; Υπάρχει τόσος σαφής διαχωρισμός τελικά μεταξύ μουσικής και λόγου;

Ο στίχος, ο λόγος, είναι ένα στοιχείο της σύνθεσης. Όλα πρέπει να υπηρετούν μια κοινή αισθητική. Δε μπορεί να λέει κάτι ο στίχος και τα σόλο sections που θα παραλάβουν οι μουσικοί, να τους πηγαίνουν σε ένα άλλο σύμπαν. Ακόμα και το φραζάρισμα στο στίχο, πριν ”κουμπώσει” με τη μουσική, ορίζεται από τον συνθέτη μαζί φυσικά με το στιχουργό. Στη jazz πάλι είναι απαραίτητο το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού, είναι τέτοια η φύση της μουσικής.

Όχι πάντα. Η Billie Holiday, λόγου χάριν, δεν έκανε ποτέ scat singing*.

Σωστό, σε αντίθεση με την Ella Fitzgerald που το ξέσκιζε! Έχοντας μεγαλώσει μέσα σε big bands, η Fitzgerald έκανε πνευστό τη φωνή της. Σκέψου και τη Nina Simone, που ως πιανίστρια, η φρασεολογία και τα ανοίγματα της ήταν πιανιστικά. Την ελευθερία στην τέχνη του την εξασφαλίζει κανείς από τα βιώματα του. Η jazz έχει μεγάλη ελευθερία, την ίδια που βρίσκουμε στις παραδοσιακές μουσικές και ιδίως της Ελλάδας. Εκεί να δεις ελευθερία! Μάλιστα το κοινό είναι εκπαιδευμένο στο να δέχεται τον αυτοσχεδιασμό.

Εντός ενός τοπικιστικού πλαισίου, πιστεύω.

Πώς το εννοείς;

Ο Γιώργος Φακανάς, ας πούμε, επί σειρά ετών έφερνε στη σχολή του εξαιρετικούς μουσικούς της jazz από το εξωτερικό. Πόσοι νομίζεις πήγαιναν να τους δουν live;

Δεν είναι εύκολο. Φέρνεις στον Έλληνα μια ξένη μουσική μαζί με μια ξένη γλώσσα. Πως θα ταυτιστεί μ’ αυτό; Πως θα συνυπάρξει συναισθηματικά μαζί του; Πρέπει να έχεις τα ακούσματα σου, τις ανάλογες εμπειρίες σου, ώστε να πηγαίνεις μόνος σου προς τα κει. Υπάρχουν κι άλλοι που δεν έχουν τίποτα απ’ όλα αυτά, παρακολουθούν μια jazz συναυλία και κολλάνε. Ενδεχομένως να έχουν μουσικότητα, πως αλλιώς να το ονομάσω; Να αντιλαμβάνονται τι κάνει εκείνη την ώρα ο σολίστας. Να τους ηρεμεί, στην τελική, η φύση της jazz μουσικής.

Πες μου ποια ήταν η τελευταία φορά που ανακάλυψες τη μουσικότητα σε κάτι απρόβλεπτο.

Πριν λίγο που ήμουν στην Κιβωτό του Κόσμου. Οι αυτόματες και αβίαστες δυναμικές έντασης των παιδιών εναρμονίστηκαν πλήρως με τα παιξίματα των μουσικών από την Αμερική.

Περίμενα κάτι πιο άσχετο με τη δουλειά σου ως μουσικός.

Μιλάω για την πρώτη μας πρόβα, το πρώτο αντάμωμα. Ήταν ωραία η ερώτηση σου, αλλά επειδή τό’χω φρέσκο, προτίμησα ν’ απαντήσω μ’ αυτό.

Τελειώσαμε, σ’ ευχαριστώ για τη συζήτηση.

Κιόλας; Δεν έχει πικάντικες ερωτήσεις; (γέλια) Καμιά φορά αισθάνομαι πολύ ”φυτό” με τις συνεντεύξεις, αλλά σήμερα νομίζω ότι πιάσαμε πολλά και καλά θέματα.

Η Αγγελική Τουμπανάκη είναι η ψυχή του project ”Κάλεσμα” που θα πραγματοποιηθεί στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης το Σάββατο 14 Ιουλίου. Πρόκειται για μια συναυλία – σύμπραξη των παιδιών της Κιβωτού του Κόσμου με μουσικούς από τις ΗΠΑ. Θα παιχτούν συνθέσεις του Βασίλη Κώστα, αλλά και του Jan Garbarek με στίχους ειδικά γραμμένους για το project. Ταυτόχρονα, διδάσκει φωνητική στους ηθοποιούς τεσσάρων θεατρικών παραστάσεων που θα παρουσιαστούν τη χειμερινή σεζόν. Το project αυτό λέγεται ”Μούσα” και έχει να κάνει με την εκπαίδευση των ηθοποιών μέσα από την ανατομία της φωνής τους με τη σύνθεση και τον στίχο. Τέλος, η Αγγελική Τουμπανάκη ηχογραφεί ένα δίσκο από κοινού με τον ντραμίστα Ηλία Δουμάνη με δικές τους συνθέσεις, λούπες και εφέ.

* scat singing: Τρόπος τραγουδιστικού αυτοσχεδιασμού, στον οποίο οι λέξεις και οι συλλαβές ακούγονται ημιτελείς ή δεν υπάρχουν καθόλου λέξεις, αφήνοντας τη φωνή να λειτουργήσει σαν ξεχωριστό μουσικό όργανο.