Το διάστημα στον κινηματογράφο

Οι σημαντικές διαστημικές οδύσσειες που έχουν αποδοθεί στο σινεμά συνθέτουν ένα θαυμάσιο και ξεχωριστό κινηματογραφικό σύμπαν. Το σινεμά από τα πρώτα κιόλας βήματα του ερευνούσε την πιθανότητα ύπαρξης εξωγήινης ζωής. Ο Ζορζ Μελιές είναι εκείνος που εκτοξεύτηκε κινηματογραφικά εκτός γήινης ατμόσφαιρα το 1902. Ο άνθρωπος που εμπνεύστηκε τα εφέ στο σινεμά –τα πρωτοποριακά χειροποίητα μαγικά του που είχαν ως κορυφαία στιγμή τον πύραυλο που καρφώνεται στο μάτι του φεγγαριού στο «Ταξίδι στη Σελήνη»– δημιούργησε την πρώτη sci-fi ταινία.

Σε αυτή σεληνάνθρωποι που μοιάζουν με «γήινους» καλικαντζάρους απειλούν τους ήρωες του φιλμ δίνοντας μορφή σε προαιώνιες δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις, ενώ το φεγγάρι γίνεται το απόλυτο όριο για την ανθρώπινη φαντασία. Στην αθέατη πίσω πλευρά της σελήνης το σκοτάδι απλώνεται παντού και ο Μελιές εντόπισε εκεί τα πρώτα ψήγματα του γαλαξιακού κινηματογραφικού τρόμου.

Ο Ζαρατούστρα χορεύει στα νερά του Δούναβη

Αυτό το σκοτάδι επιχείρησε να φωτίσει με κάποιον τρόπο ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ το 1968. Το πρωτοποριακό όχι μόνο οπτικά αλλά και θεματικά «2001: Η οδύσσεια του διαστήματος», το οποίο αρκετοί φίλοι του σινεμά θεωρούν την κορυφαία διαστημική περιπέτεια στον κινηματογράφο, μοιάζει περισσότερο με φιλοσοφικό πόνημα. Ο Κιούμπρικ στηρίχτηκε στο κείμενο του Αρθουρ Κλαρκ, στο εμβληματικά πομπώδες «Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα» του Ρίχαρντ Στράους και σε αποσπάσματα από τον «Γαλάζιο Δούναβη» του Γιόχαν Στράους, σε μια ανατριχιαστική ερμηνεία από έναν υπολογιστή ονόματι Χαλ και σε ένα στιγμιότυπο με προϊστορικούς πιθήκους όχι για να διερευνήσει τον μυστικισμό του διαστήματος αλλά για να καταγράψει την ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης. Από την αρχή μέχρι το τέλος της.

Για την αξεπέραστη τελική σκηνή της συνάντησης του ανθρώπου με τον δημιουργό του ο Κιούμπρικ προετοίμασε μεθοδικά μια συνθήκη επιστημονικής φαντασίας προχωρημένη από πολλές απόψεις (τεχνικές, ιδεολογικές, αφηγηματικές): επιστράτευσε όχι μόνο τη γνώμη του Κλαρκ κατά τη διάρκεια της συγγραφής του σεναρίου αλλά και δύο μηχανικών της NASA στη σκηνική κατασκευή του διαστημοπλοίου. Το τελικό αποτέλεσμα ξεπέρασε κάθε προσδοκία και οι άνθρωποι της Διαστημικής Υπηρεσίας των ΗΠΑ δήλωσαν εντυπωσιασμένοι από την ακρίβεια και τον ρεαλισμό της απεικόνισης του διαστημικού περιβάλλοντος.

Οι διαφορετικές καταγραφές του αχανούς διαστήματος

Τέσσερα χρόνια μετά ο Αντρέι Ταρκόφκι με το «Σολάρις», που βασίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Στάνισλαβ Λεμ, δημιούργησε ανάλογες με το αριστούργημα του Κιούμπρικ συνθήκες ασφυξίας και κυρίως απομόνωσης στο διάστημα. Επίσης τεχνικά καινοτόμο για την εποχή του και βαθυστόχαστο στη θεματική του, το οπτικό κομψοτέχνημα του βαθιά πνευματικού Ρώσου σκηνοθέτη λειτουργεί ως μια ελεγεία και ένας αποπνικτικός στοχασμός πάνω στο νόημα της ύπαρξης με όχημα την περιπέτεια ενός επιστήμονα σε διαστημικό σταθμό που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τον μυστηριώδη πλανήτη Σολάρις. Ο Στίβεν Σόντερμπεργκ θα ξαναγυρίσει την ταινία το 2002 σε ένα όχι ακριβώς αποτυχημένο αλλά οπωσδήποτε απλουστευμένο και μάλλον αχρείαστο ριμέικ της κλασικής ταινίας του Ταρκόφσκι με πρωταγωνιστή τον Τζορτζ Κλούνεϊ. 

Χρειάστηκε να περάσουν άλλα έντεκα χρόνια για να ξαναφορέσει τη διαστημική στολή ο Αμερικανός σταρ. Ηταν στο «Gravity» του Αλφόνσο Κουαρόν όπου μαζί με τη Σάντρα Μπούλοκ πάλευαν για την επιβίωση ύστερα από ένα ατύχημα σε διαστημικό σκάφος που αφήνει τον Κλούνι να αιωρείται στο αχανές διάστημα και την Μπούλοκ να παλεύει με το δικό της προσωπικό δράμα. Υποβλητικά πλάνα της ειδυλλιακής Γης αλλά και του κλειστοφοβικού αστρικού θόλου, σασπένς που προκύπτει από την αντίστροφη μέτρηση μέχρι να σωθεί το οξυγόνο και ένα λιτό αλλά μεγαλοφυές σενάριο που συνδέει μοναδικά το «Αλιεν» –το 1979 ο Ρίντλεϊ Σκοτ με τον πρώτο κρίκο της διαστημικής του saga υποστήριζε ότι στο διάστημα κανένας δεν μπορεί να ακούσει την κραυγή σου και επέτρεπε στους δαίμονες του γαλαξία να ξεχυθούν πεινασμένοι για ανθρώπινη σάρκα– με το «2001». Εκεί δηλαδή που τέλος και αρχή γίνονται ένα και το αυτό από τη στιγμή που ο άνθρωπος πραγματοποιεί τα «πρώτα» βήματα του όπως φαίνεται στο εξαίσιο, προφητικό και συγκινητικό φινάλε της ταινίας.

Πιο κοντά στην αντίληψη του Κουαρόν (ένα κράμα επιστημονικής θεώρησης με φιλοσοφική ενατένιση) παρά στην καθαρά περιπετειώδη περιπλάνηση ενός Λούκας («Ο πόλεμος των άστρων»), Ντε Πάλμα («Κόκκινος πλανήτης»), Χάουαρντ («Απόλλων 13» ή Κάμερον («Avatar»), το «Interstellar» του Κρίστοφερ Νόλαν μίλησε για το τίμημα που καλείται να πληρώσει ο άνθρωπος όταν φτάσει στην απόλυτη γνώση. Η κατανόηση της λειτουργίας του σύμπαντος φυσικά μας οδηγεί στο μέλλον (το όχι και πολύ μακρινό πάντως) και σε μια θλιβερή εποχή όπου ο γήινος πολιτισμός έχει φτάσει ένα βήμα πριν από την καταστροφή. Η ξηρασία έχει διαλύσει όλες τις καλλιέργειες στον πλανήτη μας και η περιπέτεια στο διάστημα για τον Μάθιου ΜακΚόναχι είναι μια τρανή παραβολή για την κατανόηση του αγνώστου μέσα από μαύρες τρύπες (η επιστημονική ακρίβεια της ταινίας έχει επιβεβαιωθεί από δεκάδες ειδικούς), άγνωστες διαστάσεις και τη σχέση πατέρα – κόρη να αποδεικνύεται και στην πράξη πιο ισχυρή ακόμη κι από τον θάνατο.