Δέκα μεγάλα τραγούδια με τον Νίκο Ξυλούρη

Ο Νίκος Ξυλούρης γεννήθηκε στα Ανώγεια στις 7 Ιουλίου του 1936 και πέθανε στον Πειραιά στις 8 Φεβρουαρίου του 1980, σαν σήμερα, χτυπημένος από τον καρκίνο στην ακμή της καριέρας του.

Η φωνή του σφράγισε ορισμένα από τα σημαντικότερα μουσικοποιητικά έργα συνθετών σαν τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Σταύρο Ξαρχάκο, τον Χριστόδουλο Χάλαρη, τον Χρήστο Λεοντή, τον Λίνο Κόκοτο, τον Στέλιο Βαμβακάρη, τον Λουκά Θάνο κ.α. Μοιραία ο ίδιος έγινε σύμβολο της αντίστασης εναντίον της χούντας είτε στη θρυλική μπουάτ «Λήδρα» με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, είτε στη σκηνή του θεάτρου «Αθήναιον» με το «Μεγάλο μας Τσίρκο» των Ιάκωβου Καμπανέλλη, Κώστα Καζάκου – Τζένης Καρέζη, Σταύρου Ξαρχάκου. Ενδεικτική του ήθους του ή και της αγνότητας του, θα πρόσθετα, ήταν η περίφημη δήλωση του τα χρόνια της Μεταπολίτευσης: «Εγώ τους ίδιους ανθρώπους έβλεπα να κανονίζουν επί χούντας, τους ίδιους βλέπω και τώρα».

Το παράδοξο με την περίπτωση του Ξυλούρη, όσο τα χρόνια περνούν, είναι πως εξακολουθεί να παραμένει ένας από τους πιο δημοφιλείς Έλληνες τραγουδιστές –  παράδοξο διότι η φωνή του ακούγεται ακόμη σαν να μεταφέρει μνήμες αρχέγονες, η απόλυτη έκφραση δηλαδή του – κατά Γιάννη Μαρκόπουλο – μότο «επιστροφή στις ρίζες», καθώς το τραγούδι μετασχηματίζεται μέσα στις εποχές. Με αφορμή τη συμπλήρωση 39 χρόνων από την απουσία του, ακολουθούν δέκα υπέροχες ηχογραφήσεις με τη μοναδική χαρακτηριστική ερμηνεία του:

Η πρώτη φορά που ηχογραφείται η φωνή του Νίκου Ξυλούρη είναι σε ένα δίσκο 45 στροφών στα τέλη του 1958, τη χρονιά που παντρεύτηκε την Ουρανία Μελαμπιανάκη, σύντροφο της ζωής του και μητέρα των παιδιών τους. Στη μία πλευρά υπήρχε το «Μια μαυροφόρα που περνά» και στην άλλη το «Δεν κλαίνε οι δυνατές καρδιές». Συνδυασμός παραδοσιακού Κρητικού ήχου και μελωδικότητας που σημείωσε επιτυχία και οδήγησε τον 22χρονο Ξυλούρη στην ηχογράφηση και άλλων μικρών δίσκων.

Τα «Ριζίτικα» ήταν η πρώτη δισκογραφική συνεύρεση του Νίκου Ξυλούρη με τον Γιάννη Μαρκόπουλο. Κυκλοφόρησαν το 1971 και περιείχαν εννιά τραγούδια και δύο οργανικά. Όπως έγραφε ο συνθέτης στο ένθετο της έκδοσης, «Σας παραδίδω τα ”Ριζίτικα” σας. Είναι δικό σας έργο ελληνικό. Υπάρχει πλάι σας από τα γεννοφάσκια σας. Είναι λαϊκή μουσική, έχει φως»! Από τα «Ριζίτικα» με τη φωνή του Ξυλούρη παραμένουν κλασικά το «Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί» και το «Αγρίμια κι αγριμάκια μου». Αμφότερα ταυτίστηκαν με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, ενώ το πρώτο κινηματογραφήθηκε από τον Νίκο Κούνδουρο, με τον Ξυλούρη πάντα, στα «Τραγούδια της φωτιάς», το μοναδικό ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη.

Το 1972 ο Νίκος Ξυλούρης γίνεται ο ερμηνευτής του κύκλου τραγουδιών «Διόνυσε καλοκαίρι μας» του Σταύρου Ξαρχάκου σε στίχους των Κώστα Κινδύνη, Βασίλη Ανδρεόπουλου, Παύλου Μάτεσι κ.α. Στο δίσκο τραγουδούσε επίσης η Αφροδίτη Μάνου. Είναι και η πρώτη φορά που η φωνή του Ξυλούρη συνοδεύεται από τον ηλεκτρικό ήχο της μπάντας του Ξαρχάκου, έναν ήχο που σήμερα θα έδινε κάλλιστα στο έργο τον χαρακτηρισμό του «ελληνικού folk – rock». Το «Πως να σωπάσω» σε στίχους του Κώστα Κινδύνη είναι ένα από τα ομορφότερα τραγούδια που αξιώθηκε να ερμηνεύσει ο Ξυλούρης σε α’ εκτέλεση και που δεν έχει πάψει να αποδίδεται από μεταγενέστερους συναδέλφους του.

Το «Καπνισμένο τσουκάλι» του ποιητή Γιάννη Ρίτσου και του συνθέτη Χρήστου Λεοντή είναι ακόμη ένα διαχρονικό κλασικό έργο έντεχνης ελληνικής μουσικής. Κυκλοφόρησε το 1975 και στις ηχογραφήσεις ακουγόταν ο ίδιος ο ποιητής. Στα τέσσερα από τα δώδεκα τραγούδια του άλμπουμ τραγουδούσε και η Τάνια Τσανακλίδου. Το «Καπνισμένο τσουκάλι» παιζόταν μεσ’ στη δικτατορία υπό καθεστώς μυστικότητας και «παρανομίας», γι’ αυτό και η επίσημη κυκλοφορία του κατά τη Μεταπολίτευση σημείωσε τεράστια εμπορική επιτυχία. Ειδικά το «Και να αδερφέ μου» με τον ποιητή να απαγγέλει και τον ερμηνευτή να τραγουδάει τους στίχους «Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε, αδερφέ μου, απ’ τον κόσμο/ εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο» προξενούσε πάντα τις πιο θερμόαιμες αντιδράσεις του κοινού (σύμφωνα με μαρτυρία του Λεοντή).

Το 1976 ένας άλλος συνθέτης με τον οποίο συνεργάζεται ο Νίκος Ξυλούρης είναι ο Ηλίας Ανδριόπουλος στο έργο του με τίτλο «Κύκλος Σεφέρη» εξ ολοκλήρου σε ποίηση του Έλληνα Νομπελίστα ποιητή. Μαζί με τον Ξυλούρη τραγουδούσε η Άλκηστις Πρωτοψάλτη, άρτι αφιχθείσα από την «Τετραλογία» του Δήμου Μούτση της προηγούμενης χρονιάς επίσης σε ποίηση Σεφέρη, μεταξύ και άλλων ποιητών! Ο δίσκος μπορεί να μη θεωρείται από τους σημαντικότερους του Ανδριόπουλου, συγκριτικά με τα «Λαϊκά προάστια» λόγου χάριν, σηματοδότησε όμως το ντεμπούτο του στη δισκογραφία και μία σπάνια συνεύρεση του με τον Αρχάγγελο της Κρήτης.

Ο Νίκος Ξυλούρης δεν συνεργάστηκε ποτέ με τον Μάνο Χατζιδάκι και η αλήθεια είναι πως η ιδιαίτερη φωνή του μάλλον δεν θα ταίριαζε με το ύφος των τραγουδιών του συνθέτη. Ωστόσο, ο Γιώργος Παπαστεφάνου με την εκπομπή του «Μουσική βραδιά» μας χάρισε ένα μοναδικό οπτικοακουστικό ντοκουμέντο, ζητώντας από τον Ξυλούρη να ερμηνεύσει το τραγούδι του Χατζιδάκι «Ο ταχυδρόμος πέθανε» από το θεατρικό έργο «Απόψε αυτοσχεδιάζουμε», συνοδεία μόνο ενός κιθαρίστα. Δεν γνωρίζουμε την άποψη του συνθέτη για τη συγκεκριμένη εκτέλεση, πάντως από τότε που ανέβηκε στο διαδίκτυο, τα τελευταία χρόνια δηλαδή, έχει σπάσει ρεκόρ «επισκεψιμότητας», φανερώνοντας πόσο επιτυχημένη θα μπορούσε να ήταν, εμπορικά και καλλιτεχνικά, μία δισκογραφική σύμπραξη Χατζιδάκι – Ξυλούρη.

Ο σκηνοθέτης και στιχουργός Ερρίκος Θαλασσινός ήταν ο άνθρωπος που το 1970 γνώρισε τον Νίκο Ξυλούρη στον συνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλο με αποτέλεσμα να ξεκινήσουν τη μεγάλη συνεργασία τους. Το 1977 ο Θαλασσινός ήταν πάλι εκείνος που μίλησε του Ξυλούρη για τον Στέλιο Βαμβακάρη κι έτσι στο δίσκο «Τα Ερωτικά» συμπεριέλαβε και τραγούδια του γιου του Μάρκου δίπλα στις συνθέσεις του Κώστα Μουντάκη ή και δικές του. Η συνεργασία Ξυλούρη – Σ. Βαμβακάρη σηματοδότησε τη μοναδική ενασχόληση του τραγουδιστή με το καθαρόαιμο λαϊκό τραγούδι με κομμάτια σαν το «Έβγα ήλιε» σε στίχους Ερρίκου Θαλασσινού. Σε ένα κομμάτι του Βαμβακάρη στίχους έγραψε και ο σκηνοθέτης Κώστας Φέρρης.

Το 1974 κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Συλλογή» με τον Νίκο Ξυλούρη σε τραγούδια του Σταύρου Ξαρχάκου, σε ένα του Χριστόδουλου Χάλαρη και στον «Ερωτόκριτο» διασκευασμένο από τον Ξαρχάκο. Ήταν η πρώτη φορά που ο τραγουδιστής θα απέδιδε μελοποιημένο Νίκο Γκάτσο, ένα χρόνο πριν τους θρυλικούς «Δροσουλίτες» του Χάλαρη εξ ολοκλήρου σε στίχους του Γκάτσου. Το συγκινητικό «Έβαλε ο θεός σημάδι (Παλικάρι στα Σφακιά)» γράφτηκε από τον Γκάτσο για τη φωνή του Ξυλούρη και αποτελεί ένα ακόμη μεγάλο τραγούδι του Ξαρχάκου στο συνταξίδεμα του με τον Κρητικό ερμηνευτή.

Από τον ίδιο δίσκο με τον Σταύρο Ξαρχάκο, τη «Συλλογή» του 1974, προέρχεται και το τραγούδι «Ήτανε μια φορά». Για την ακρίβεια το κομμάτι γράφτηκε για τις ανάγκες της τηλεοπτικής σειράς «Έμποροι των εθνών» (1973) του Κώστα Φέρρη με τους στίχους του σκηνοθέτη. Χαρακτηριστικό αυτού που λέγαμε πριν, της συμβολοποίησης δηλαδή του Ξυλούρη κατά της χούντας, είναι ότι το «Ήτανε μια φορά» ακουγόταν στους τίτλους έναρξης του σήριαλ μέχρι που ο ερμηνευτής συνελήφθη και η λογοκρισία απαγόρευσε τη μετάδοση της φωνής του. Ένα χρόνο αργότερα, όταν τα πράγματα είχαν χαλαρώσει, το τραγούδι συμπεριλήφθηκε κανονικά στο δίσκο με τον Ξυλούρη. Κατά τη γνώμη μου, στην αναβίωση αυτού του τραγουδιού στις αρχές της δεκαετία του 1990, οφείλεται και η επαναφορά του Ξυλούρη στο προσκήνιο με τρόπο εντυπωσιακό, εφόσον έφτασε στο σημείο όχι μόνο να αποδίδεται live στις μουσικές σκηνές, αλλά να ακούγεται μέχρι και στο «ελληνάδικο» πρόγραμμα των clubs διασκέδασης!

Τραγούδια του νεαρότατου συνθέτη Λουκά Θάνου είχαν ηχογραφηθεί στα μέσα της δεκαετίας του 1970 με τη φωνή του Ξυλούρη, έπρεπε όμως να περιμένουν την έκδοση τους μέχρι το 1978, όταν προφανώς είχαν ολοκληρωθεί οι τρέχουσες δισκογραφικές συνεργασίες του τραγουδιστή με τους μεγαλύτερους συνθέτες. Γεγονός είναι πως το «Σάλπισμα» περιείχε υπέροχες μελοποιήσεις του Θάνου σε ποιήματα του Κ. Βάρναλη, του Κ. Καρυωτάκη, του Α. Αλεξάνδρου και του Δ. Θάνου – τραγούδια που ακούγονται ακόμη και σήμερα ξεκομμένα από το έντονα πολιτικοποιημένο Μεταπολιτευτικό κλίμα και που συγκινούν με τον αρμονικό πλούτο του συνθέτη και τον δυναμικό ρυθμό τους. Ήταν μια σοφή απόφαση του παραγωγού Γιώργου Πετσίλα να ηχογραφηθούν τα συγκεκριμένα τραγούδια και να αποκαλυφτούν με τις ερμηνείες του Ξυλούρη. Γεγονός είναι, όμως, πως η «Μπαλάντα του κυρ – Μέντιου» σε ποίηση Κώστα Βάρναλη ήταν επίσης το δεύτερο κομμάτι που επανέφερε τον Ξυλούρη στο προσκήνιο στα 90s. Δυστυχώς σ’ αυτό βοήθησε και η «όλα τα σφάζω, όλα τα μαχαιρώνω» βερσιόν του Νότη Σφακιανάκη. Αν είναι δυνατόν! Το ν’ ακούς τον Σφακιανάκη να τραγουδάει «Koίτα οι άλλοι έχουν κινήσει έχει η πλάση κοκκινίσει/ άλλος ήλιος έχει βγει σ’ άλλη θάλασσα άλλη γη» είναι κανονικό θέατρο του Παραλόγου…