10 τραγούδια, ξένα και ελληνικά, από το χώρο του «christian rock»

Με τον όρο «christian rock» εννοούμε rock μουσική και τραγούδια, οι στίχοι των οποίων αναφέρονται στον Ιησού και, γενικότερα, στα ιδεώδη του χριστιανισμού. Αν υποτεθεί πως η βάση του «christian rock» ήταν τα gospel, οι πιο φανατικοί χριστιανοί στις ΗΠΑ αρχικά δεν ήθελαν τα παιδιά τους να «μυηθούν» στον χριστιανισμό μέσω της «άσεμνης» χορευτικής rock μουσικής. Μιλάμε για τα τέλη της δεκαετίας του 1950, όπου κυριότερος εκφραστής του rock’n’roll ήταν ο Elvis Presley, ο οποίος υπήρξε θρησκευόμενος και ναι μεν είχε κάνει ένα ολόκληρο gospel άλμπουμ (το «Peace in the valley» του 1957), οι συντηρητικοί χριστιανοί του Νότου, όμως, συνέχιζαν να αναθεματίζουν κάθε ανάλογο εγχείρημα.  Ύστερα ήρθαν τα 60s: Απ’ τη μία οι Beatles, το πιο επιδραστικό βρετανικό συγκρότημα, δήλωναν πως είναι «πιο δημοφιλείς κι απ’ τον Χριστό», ενώ οι Rolling Stones κατέθεταν τη συμπάθεια τους προς τον διάβολο («Sympathy for the devil»). Αντί να γράψεις καμιά επιτυχία για τον Αγιό Σπυρίδωνα, πού’λεγε κι ο Τζίμης Πανούσης…

Ταυτόχρονα, μέσα σ’ όλο αυτό το «mind expansion» της εποχής, δεν ήταν λίγα εκείνα τα συγκροτήματα που άρχισαν να μπολιάζουν την ηλεκτρική μουσική τους με λόγια χριστιανικά, άλλοτε ως εκλάμψεις στα έργα τους και άλλοτε ως ταγμένοι στον Ιησού καλλιτέχνες. Υπήρξαν πολλοί τέτοιοι, μπάντες και τροβαδούροι, που έφτασαν στο απόγειο τους στα 70s, κι εδώ θα δούμε μερικούς απ’ αυτούς με τις ηχογραφήσεις τους. Στο παρόν αφιέρωμα συμπεριέλαβα, αυθαίρετα κάπως, και τρεις περιπτώσεις Ελλήνων μουσικών: Του Διονύση Σαββόπουλου με ένα μεμονωμένο τραγούδι από τα «Τραπεζάκια έξω» του ’83, του Πασχάλη (Αρβανιτίδη) με το «Jesus Cristo» από το 1972 και του Σταμάτη Σπανουδάκη, ο οποίος – όπως γνωρίζουμε – σχεδόν αφιερώθηκε καλλιτεχνικά στον χριστιανισμό και την Ορθοδοξία. 

Το 1966 οι Freddy & The Fanatics, ένα σχολικό συγκρότημα από το Λος Άντζελες, άλλαξαν το όνομα τους σε Σταυροφόροι (The Crusaders) και έβγαλαν ένα ολόκληρο άλμπουμ, που σήμερα θεωρείται ο πρώτος «christian rock» δίσκος που έγινε ποτέ! Επρόκειτο για το «Make a joyful noise with drums and guitars» με τα κομμάτια «Make a joyful noise» και «Praise with the Lord», που κυκλοφόρησαν σε single τον Ιούλιο του 1967, μεσ’ στο περίφημο Καλοκαίρι της Αγάπης. Τους Crusaders αποτελούσαν τότε τα αδέρφια Fred και Jeffrey Barnett στην κιθάρα και τα τύμπανα αντιστοίχως, ο Dan Altchuler στη ρυθμική κιθάρα, ο Walter Flannery στα κίμπορντς και ο Michael Joyce στο μπάσο. Επηρεασμένοι από το garage/ surf ρεύμα των χρόνων τους, οι Crusaders άκουσαν τον μάνατζερ τους, άλλαξαν πάλι το όνομα τους ως The Love Exchange, εγκαταστάθηκαν στο Σαν Φρανσίσκο κι έγιναν ακόμη ένα απ’ τα τόσα hippie/ folk συγκροτήματα της εκεί σκηνής. Ωστόσο, η συμβολή τους με το άλμπουμ του ’66 θεωρείται ιστορικής σημασίας για το «christian rock» που τότε ουσιαστικά γεννιόταν!

Σύγχρονοι των Crusaders ήταν και οι Mind Garage, ψυχεδελική μπάντα από τη Δυτική Βιρτζίνια των ΗΠΑ, που επίσης θεωρούνται πρωτοπόροι του «christian rock». Το ομότιτλο άλμπουμ τους κυκλοφόρησε το 1969, τη χρονιά που μάλιστα είχαν προσκληθεί να παίξουν στο θρυλικό φεστιβάλ του Γούντστοκ. Λίγα χρόνια πριν, είχαν ξεκινήσει κι αυτοί ως σχολικό συγκρότημα με τη στήριξη του Αιδεσιμότατου Michael Paine, ενός μάλλον προοδευτικού ιερέα στο campus του πανεπιστημίου. Λέγεται πως η σύζυγος του ιερέα, η Victoria Paine, ήταν εκείνη που πρότεινε στους νεαρούς μουσικούς το όνομα Mind Garage για το συγκρότημα τους! Τον Μάρτη του ’68 οι Mind Garage ήταν η πρώτη rock μπάντα που θα έπαιζε μέσα σε μία εκκλησία και κατά ένα τρόπο θα άλλαζαν έτσι το ίματζ των «βρωμιάρηδων μπίτνικ χίπηδων». Τους Mind Garage αποτελούσαν ο τραγουδιστής Larry McClurg, ο κιθαρίστας John Vaughan, ο ντραμίστας Ted Smith, ο κιμπορντίστας Jack Bond και ο μπασίστας Norris Lytton. Το τρίπτυχο «Processional – Kyrie – Gloria» είναι ένα έξοχο δείγμα psych/christian rock μέσα από το άλμπουμ με τίτλο το όνομα τους.

Τον Ιανουάριο του 1968 κυκλοφόρησε το τρίτο άλμπουμ των Electric Prunes, του καλιφορνέζικου ψυχεδελικού συγκροτήματος που είχε σχηματιστεί το 1965 και λίγους μήνες πριν, το καλοκαίρι του 1967, με το κομμάτι «I had too much to dream (Last night)» είχαν σημειώσει τεράστια επιτυχία. Η νέα τους δουλειά λεγόταν «Mass in F minor» και στην ουσία επρόκειτο για μία συνεργασία τους με τον συνθέτη και ενορχηστρωτή David Axelrod στο πλαίσιο κατασκευής μιας θρησκευτικής rock όπερας: Ο Axelrod θα μελοποιούσε εκκλησιαστικά κείμενα στα λατινικά και στα ελληνικά και οι Electric Prunes θα έβαζαν τον ψυχεδελικό ηλεκτρικό ήχο τους. Ωστόσο, στις ηχογραφήσεις δεν τα πήγαν πολύ καλά, απ’ ότι λέγεται, μια και τα μέλη του συγκροτήματος δεν σκάμπαζαν πολλά από τις παρτιτούρες του Axelrod, οπότε και επιστρατεύθηκαν μουσικοί του στούντιο και ένα άλλο καναδικό συγκρότημα, οι Collectors. Κι αν επίσης η μοναδική φορά που οι Electric Prunes παρουσίασαν live το άλμπουμ, στέφθηκε από αποτυχία, ένα κομμάτι απ’ το έργο, το εναρκτήριο «Kyrie Eleison», θα έγραφε πραγματική ιστορία στη rock μουσική. Ο λόγος ήταν, φυσικά, η χρήση αυτού του κομματιού στο soundtrack του κινηματογραφικού θρυλικού «Easy Rider» το 1969. 

Σημαντική και η συμβολή στο «christian rock» του Αμερικανού πολυγραφότατου τραγουδοποιού και τραγουδιστή Larry Norman. Το πρώτο του άλμπουμ, το «Upon this Rock» του 1969, που βγήκε από μια κραταιά δισκογραφική εταιρεία, χαρακτηρίστηκε ως το «”Sergeant Pepper” του χριστιανισμού»! Τα δώδεκα τραγούδια του άλμπουμ για πρώτη φορά «πάντρευαν» τα χριστιανικά ιδεώδη με το επαναστατικό κλίμα των 60s μέσα από μία μίξη ψυχεδέλειας, folk μπαλάντας, κλασικού rock ήχου και, κυρίως, με τη γλώσσα του δρόμου, προσιτή στη νεολαία, που είχε βαρεθεί ν’ ακούει «κενά τραγουδάκια για τον Θεό». Έτσι, σε αρκετά τραγούδια υπήρχαν αναφορές στα ναρκωτικά, σαρκαστικό χιούμορ μέχρι και αμφισβήτηση του ίδιου του Ιησού, απ’ τον οποίο ο δημιουργός άντλησε την έμπνευση του. Όπως θα δήλωνε ο Larry Norman πολλά χρόνια αργότερα: «Ήθελα να παρουσιάσω τα gospel αλλά μ’ έναν τρόπο που ήξερα ότι δεν θα ήταν κοινώς αποδεκτός, σαν να έλεγα στους χριστιανούς ότι αυτός ο δίσκος δεν απευθυνόταν σ’ αυτούς»!  Ο Larry Norman, ο οποίος αντιμετώπιζε προβλήματα με την καρδιά του, πέθανε τον Φεβρουάριο του 2008, σε ηλικία 60 ετών, και την προηγούμενη μέρα είχε αναρτήσει ένα μήνυμα στην προσωπική του ιστοσελίδα, που μεταξύ άλλων έλεγε τα εξής: «Η καρδιά μου είναι τόσο αδύναμη…Θέλω να πω αντίο σε όλους…Θέλω να πω ότι σας αγαπώ…Αντίο, στο επανιδείν, θα ξανασυναντηθούμε». 

Μια πιο «obscured» φιγούρα του «christian rock» ήταν και ο Αυστραλός τραγουδοποιός Len Magee που σήμερα έχει γίνει Ευαγγελιστής πάστορας και συνεχίζει να φτιάχνει χριστιανικά τραγούδια. Το πρώτο του άλμπουμ με τίτλο το όνομα του, από το 1973, περιείχε όμορφες μπαλάντες για τον Ιησού μέσα σ’ ένα «peace & love» κλίμα. Διαβάζω στην ιστοσελίδα του, πως ο Magee μεγάλωσε μέσα σε μια διαλυμένη οικογένεια, έμπλεξε με τα pop-rock συγκροτήματα στα μέσα προς τέλη των 60s, περιπλανήθηκε ως χίπης στην Ασία με σκοπό να καταλήξει στην Αγγλία και να κάνει καριέρα μουσικού, μια μέρα όμως που είχε καπνίσει όπιο με χασίς, έπεσε στα χέρια του η Βίβλος και είδε το φως το αληθινό! Έκτοτε, αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στον Ιησού, έβγαλε πολλούς «christian folk-rock» δίσκους και από το 1976 γνώρισε τη σύντροφο της ζωής του και μητέρα των δύο παιδιών τους. Κάτι παρεμφερές συνέβη και στον Cat Stevens – τον δικό μας Στέφανο Γεωργίου – μόνο που στα χέρια εκείνου δεν είχε πέσει η Βίβλος, αλλά το Κοράνι. 

Το καλοκαίρι του 1979 κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Slow Train comin’» του Bob Dylan, το οποίο σηματοδότησε τη στροφή του κορυφαίου τραγουδοποιού στον χριστιανισμό. Σε όλα τα τραγούδια, που τον συνόδευε μια σπουδαία μπάντα με τον Mark Knopfler των Dire Straits στην κιθάρα, ο «αναγεννημένος χριστιανός» Bob Dylan εξέφραζε τη βαθιά του πίστη στη φιλοσοφία πλέον του χριστιανισμού. Η ευαγγελική φύση του άλμπουμ ξένισε πολλούς απ’ τους φαν του, αλλά τον έφερε κοντά και μ’ ένα άλλο κοινό, πιο συντηρητικό ενδεχομένως. Ψιλά γράμματα, βέβαια, όταν έχεις τόσο σημαντικό έργο πίσω σου και η αλήθεια είναι πως οι κριτικοί εκθείασαν το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα κι έτσι ο Bob Dylan την επόμενη χρονιά βραβεύτηκε με Grammy καλύτερης ανδρικής rock ερμηνείας! Το «Slow Train comin’» μέχρι σήμερα θεωρείται ένα απ’ τα πιο κλασικά άλμπουμ του τροβαδούρου με συγκλονιστικά τραγούδια, σαν το ομώνυμο, το «Gotta serve somebody» και το, ιδιαίτερα δημοφιλές στην Ελλάδα, «Man gave names to all the animals (In the beginning)». 

Το ολλανδικό ψυχεδελοφόλκ ντουέτο των Elly & Rikkert το ανακάλυψα το 2007 σε ένα ταξίδι μου στο Άμστερνταμ. Είχα φέρει μαζί μου, για την ακρίβεια, το δεύτερο άλμπουμ τους από το 1971 με τίτλο «De draad van Ariadne». Μου άρεσε πολύ ο ήχος τους, αλλά ήταν αδύνατο να καταλάβω πως οι ολλανδικοί στίχοι υμνούσαν τα χριστιανικά ιδανικά. Η συγκεκριμένη δουλειά των Elly & Rikkert αποδίδονταν με τις φωνές των δύο μουσικών και ένα σωρό “περίεργα” όργανα, όπως άρπα, λαούτο, μπαγλαμά, μαντολίνο, καζού, φλάουτο, γκλόκενσπιλ, βιολί και κιθάρα, δηλαδή με ένα, αναγεννησιακού ύφους, ηχητικό background, απόλυτα εντός του hippy style των χρόνων εκείνων. Δεν ξέρω αν θα μου άρεσαν οι κατοπινές δουλειές του ντουέτου – μαθαίνω πως ταξίδεψαν στην Ινδία προς ικανοποίηση των πνευματικών αναζητήσεων τους, αργότερα, στα μέσα των 70s στράφηκαν αποκλειστικά στον χριστιανισμό και μέχρι σήμερα ασχολούνται με την παιδική ψυχαγωγία, έχοντας ιδρύσει παιδικές στέγες σε ολόκληρη την Ολλανδία και ηχογραφώντας ανάλογους δίσκους. Γεγονός είναι πάντως πως ο κύριος Rikkert Zuiderveld και η κυρία Elly Nieman, από το 1968 που παντρεύτηκαν στο Άμστερνταμ, είναι ακόμη μαζί, δραστήριοι και δημιουργικοί, δίνοντας περιστασιακά συναυλίες στις Κάτω Χώρες.

Το 1983 κυκλοφορούν τα «Τραπεζάκια Έξω» του Διονύση Σαββόπουλου, που rock δεν θα το έλεγες από ηχητικής άποψης, ο ίδιος ο Σαββόπουλος όμως δεν ξεχνάμε πως υπήρξε ο οραματιστής μιας πραγματικής Balkan rock σκηνής. Τά’χουμε ξαναπεί: Ο Σαββόπουλος έμοιαζε τότε ν’ ακολουθεί κατά πόδας τον Bob Dylan, το εξ Αμερικής ίνδαλμα του. Εκείνος είχε στραφεί ήδη στον χριστιανισμό με το άκρως επιτυχημένο «Slow Train comin’», οπότε ήταν μια καλή ιδέα για τον Έλληνα συνάδελφο του να καταθέσει τη δική του άποψη για «των Ελλήνων τις κοινότητες που φτιάχνουν άλλο γαλαξία είτε με τις αρχαιότητες, είτε με Ορθοδοξία». Το τραγούδι «Ας κρατήσουν οι χοροί», στο οποίο υποβόσκει ένας εθνικισμός, απ’ όπου κι αν το πιάσεις, σημείωσε τη δική του αυτόνομη πορεία ως ένα άσμα ελληνοπρεπές, εξωστρεφές και γλεντζέδικο, αλλά κατά την ταπεινή μου άποψη δεν φτάνει ούτε κατά διάνοια την καλλιτεχνική αξία άλλων κομματιών απ’ το ίδιο άλμπουμ, όπως το συγκλονιστικό «Μυστικό τοπίο». Γούστα είναι αυτά! 

Νομίζω πως το άλμπουμ «Στον πρώτο μουσικό» (1977), τρίτο κατά σειρά και πρώτο ελληνόφωνο στην προσωπική δισκογραφία του Σταμάτη Σπανουδάκη, είναι ο απόλυτος «christian rock» ελληνικός δίσκος! Περιείχε μπαλάντες παιγμένες και ερμηνευμένες απ’ τον Σπανουδάκη, που, όπως σημείωνε στο ένθετο, το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν «η μουσική, το θείο αυτό δώρο, ταπεινά προσφερόμενο στον Πρώτο Μουσικό, τον Θεό, τον Πατέρα μας». Ο δίσκος, σε παραγωγή του Κώστα Γιαννίκου, που είχε πιστέψει στο εγχείρημα, βγήκε από την «Ελληνική Εταιρεία Επικοινωνιών Seagull» και σήμερα θεωρείται…καρασυλλεκτικό κομμάτι! 

Το αφιέρωμα κλείνει με μία ακόμα χριστιανική ηχογράφηση από την Ελλάδα, αυτή τη φορά από τον pop Πασχάλη και το 1972. Στη σόλο καριέρα του ο Πασχάλης συνεργάστηκε για μία ακόμη φορά με τη στιχουργό Σέβη Τηλιακού, η οποία εκείνο τον καιρό ήταν η πιο επιτυχημένη στιχοπλόκος σε ότι αφορούσε τον εξελληνισμό μεγάλων ξένων επιτυχιών. Το «Κάποτε θά’ρθει μια μέρα» ήταν η μεταφορά στη γλώσσα μας ενός διάσημου βραζιλιάνικου pop τραγουδιού, προϊόν της συνεργασίας του συνθέτη Erasmos Estevez με τον τραγουδιστή Roberto Carlos. Οι ελληνικοί στίχοι ήταν ενταγμένοι σ’ ένα πασιφιστικό χίπικο κλίμα, ανώδυνοι μάλλον για τη χούντα των συνταγματαρχών, αφού η όποια επαναστατικότητα ή και η αντιπολεμική διάθεση εξαντλείτο στην επίκληση στον Jesus Cristo – Ιησού Χριστό.