«Αρτοι και κουλούρες» για καλή χρονιά

Μια έκθεση με επίκεντρο το χριστόψωμο και το ψωμί ως στοιχεία της διατροφικής, πολιτισμικής και πνευματικής μας παράδοσης παρουσιάζεται έως τις 31 Ιανουαρίου στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη», στο πλαίσιο του εορταστικού προγράμματος «Χριστούγεννα στην Αθήνα» του Δήμου Αθηναίων.

Κεντημένοι άρτοι και κουλούρες γάμου κυρίως από τα Μεσόγεια αλλά και από άλλα μέρη της Ελλάδας που προέρχονται από τη συλλογή της εικαστικού Αγγελικής Τσεβά εκτίθενται παράλληλα με εικαστικά έργα της, με στόχο την απόδοση του ρόλου του άρτου στον λαϊκό πολιτισμό. Επισκεφτήκαμε το μουσείο που βρίσκεται στην Πλάκα για να συναντήσουμε τη λαογράφο Σταυρούλα Πισιμίση, η οποία επιμελείται την έκθεση.

Βασικό θέμα της συζήτησής μας ήταν ο ρόλος του άρτου στον λαϊκό μας πολιτισμό και το ταξίδι του από την αρχαιότητα, την εποχή που σχετιζόταν με τους μύθους της Δήμητρας και της Περσεφόνης. «Ο άνθρωπος της υπαίθρου σύνδεσε στενά τη ζωή του με το ψωμί, το οποίο συναντάμε και στις διαβατήριες τελετές, δηλαδή τη γέννηση, τον γάμο και τον θάνατο» λέει η Στ. Πισιμίση.

Το ψωμί ως καμβάς

Το χριστόψωμο υπήρξε ένας από τους συνδετικούς κρίκους ανάμεσα στον παγανισμό και τον χριστιανισμό. Το πέρασμα έγινε όταν «οι άνθρωποι άλλαξαν τα σχέδια πάνω στο ψωμί, πρόσθεσαν τον σταυρό και σύνδεσαν τον άρτο με τον Χριστό. Ωστόσο μην ξεχνάτε ότι ο χριστιανισμός άργησε να φτάσει σε διάφορα σημεία του ελλαδικού χώρου, όπως η Πελοπόννησος. Στη Μάνη για παράδειγμα έχουμε τους πρώτους χριστιανούς τον 9ο αιώνα». Το έθιμο θέλει τον πατέρα της οικογένειας να σταυρώνει το χριστόψωμο στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι, να το κόβει και να το μοιράζει στους συνδαιτυμόνες του, σαν άλλη εκδοχή της θείας κοινωνίας.

Το χριστόψωμο ως έθιμο συναντάται σχεδόν σε όλη την Ελλάδα. Ο άρτος λειτουργούσε ως καμβάς πάνω στον οποίο κεντούσαν οι γυναίκες της οικογένειας τον σταυρό και παραστάσεις από την καθημερινή ζωή. Η γυναίκα του αμπελουργού κεντούσε το αμπέλι, του γεωργού το στάρι, τα ζώα και τα παιδιά τους, ενώ στο σπίτι του ναυτικού το ψωμί είχε παραστάσεις από τη θάλασσα, όπως μας λέει η λαογράφος. «Η αποτύπωση σκηνών από την καθημερινή ζωή λειτουργούσε ως ομοιοπαθητική μαγεία και στόχος ήταν να προκαλέσει την καλοχρονιά».

Εκτός από τις παραστάσεις που δημιουργούνταν με μαχαίρια, πιρούνια και κουτάλια, το χριστόψωμο διακοσμούνταν με καρπούς, η παρουσία των οποίων στόχο είχε να προκαλέσει το κάρπισμα της γης. «Ο άνθρωπος της υπαίθρου ένιωθε αναπόσπαστο μέρος της φύσης, η ζωή του εξαρτιόταν από αυτήν. Αν η γη δεν κάρπιζε, δεν θα μπορούσε ούτε ο ίδιος να επιβιώσει». Οι καρποί (σταφίδες, καρύδια, ρεβίθια, ρόδια) συν τοις άλλοις συμβολίζουν τη μακροζωία και την ευτυχία. «Το ρόδι το οποίο συναντάμε συχνά στα χριστόψωμα συμβολίζει μεταξύ άλλων την αφθονία».

Τα τζάκια και το χριστόξυλο

Το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι ένα στοιχείο που ήρθε στην Ελλάδα τον καιρό του Οθωνα. Ωστόσο προτού καθιερωθεί ως έθιμο, όπως λέει η κ. Πισιμίση, «κατά τη διάρκεια του δωδεκαημέρου οι άνθρωποι της υπαίθρου έβαζαν στα σπίτια τους πρασινάδες για να φέρουν τη φύση ακόμη πιο κοντά στη ζωή τους».

Τα τζάκια στα σπίτια της υπαίθρου έκαιγαν όλο το δωδεκαήμερο το χριστόξυλο, πάνω στο οποίο απόθεταν καρπούς και λάδι προκειμένου να τσιτσιριστούν έτσι ώστε μέσω του ήχου να αποτραπεί το κακό που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι οι καλικάντζαροι. «Γενικότερα ο θόρυβος αποτρέπει το κακό. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει τις Απόκριες με τις κουδούνες, μέσω των οποίων προσπαθούν να ξυπνήσουν τη γη για να καρπίσει».

Η στάχτη από τις δώδεκα μέρες που καιγόταν το χριστόξυλο συγκεντρωνόταν τα Θεοφάνια και απλωνόταν γύρω από το σπίτι. Οση περίσσευε την έριχναν στα αμπέλια. «Θεωρούσαν αγιασμένη τη στάχτη από το χριστόξυλο. Ωστόσο είναι γνωστό ότι η στάχτη του τζακιού λειτουργεί καθαρτικά αλλά και ως λίπασμα. Αρα, χωρίς να το ξέρουν, αυτό που έκαναν είχε πρακτική αξία».

INFO

Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη» Τρ. έως Παρ. 09.00-19.00, Σάβ. & Κυρ. 09.00-14.00. Το μουσείο θα είναι κλειστό στις 25-26/12 και την Τετάρτη 1/1

Φωτογραφίες: Μιχάλης Καραγιάννης/Eurokinissi