Αριστερά ή δεξιά; Η προτίμηση πλευράς στα δελφίνια αποκαλύπτει ιδιομορφία της ανθρώπινης αντίληψης

Oι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν και είναι πιο επιδέξιοι στη χρήση είτε του δεξιού είτε του αριστερού χεριού. Εχουν καλύτερη ισορροπία στο ένα πόδι παρά στο άλλο. Και όσοι κάνουν περιστροφές λόγω δουλειάς ή ενασχόλησης (γυμναστές, χορευτές, καταδύτες από βατήρα) προτιμούν να περιστρέφονται προς τη μια, παρά προς την άλλη κατεύθυνση. Ο εγκέφαλός μας δεν λειτουργεί συμμετρικά. Υπάρχει μια διαδεδομένη, αν και επιστημονικά αναπόδεικτη θεωρία, ότι οι άνθρωποι είναι είτε αναλυτικοί (με κυρίαρχο το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου) είτε δημιουργικοί (με κυρίαρχο το δεξιό). Ωστόσο η υποκείμενη θεωρία της ασύμμετρης εγκεφαλικής λειτουργίας (αυτό που οι επιστήμονες ονομάζουν πλευρίωση) είναι επιστημονικά εδραιωμένη. Για παράδειγμα, η γλωσσική ικανότητα εδράζεται στο αριστερό ημισφαίριο και η χωρική αντίληψη στο δεξιό.

Επειδή κάθε ημισφαίριο του εγκεφάλου ελέγχει διαφορετική πλευρά του σώματος, η μελέτη των ασύμμετρων συμπεριφορών μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση της ασύμμετρης λειτουργίας του εγκεφάλου. Η μελέτη της στα ζώα μπορεί με τη σειρά της να βοηθήσει στην κατανόηση της εξέλιξης του εγκεφάλου.

Πλευρίωση

Η πιο οικεία μορφή πλευρίωσης στους ανθρώπους είναι αναμφίβολα η δεξιοχειρία ή αριστεροχειρία. Αυτή μελετήθηκε στα ζώα παρατηρώντας πράγματα, όπως ποιο χέρι χρησιμοποιούν οι πίθηκοι για να πιάσουν κάτι, ποιο πόδι χρησιμοποιούν τα σκυλιά για να βγάλουν τροφή από ένα δοχείο κ.ο.κ. Αλλά πώς μπορεί να μελετηθεί η πλευρίωση σε ένα ζώο που δεν έχει χέρια ή πόδια; Πώς μπορεί να μελετηθεί σε ένα ζώο όπως το δελφίνι;

Αποδεικνύεται ότι οι συμπεριφορικές ασυμμετρίες είναι διαφόρων τύπων και δεν έχουν να κάνουν μόνο με τα άκρα αλλά είναι και ασυμμετρίες των αισθήσεων, που φανερώνουν ότι είμαστε πιο αποτελεσματικοί σε διαφορετικές εργασίες, ανάλογα με το ποιο μάτι (ή οπτικό πεδίο) χρησιμοποιούμε. Είναι ακόμη ασυμμετρίες περιστροφής, με την έννοια της πλευράς, που προτιμούμε να περιστρεφόμαστε.

Επειδή διαφορετικά είδη προτιμήσεων μπορεί να προέρχονται από διαφορετικές υποκείμενες αιτίες, η μελέτη πολλών διαφορετικών τύπων συμπεριφορών σε πολλά διαφορετικά ζώα μπορεί να προσφέρει πληρέστερη κατανόηση της εγκεφαλικής πλευρίωσης και της εξέλιξής της.

Προσανατολισμός

Εδώ, όμως, τα πράγματα περιπλέκονται. Συγκρίνοντας τις συμπεριφορές διαφορετικών ζώων, πρέπει να πάρουμε υπόψη το γεγονός ότι οι μορφές σωμάτων και οι τυπικοί τρόποι μετακίνησης των ζώων είναι διαφορετικοί. Για παράδειγμα, αν το ζώο περπατά σε όρθια θέση, όπως οι άνθρωποι και τα πουλιά, ο μεγάλος άξονας του σώματός του είναι κάθετος, αλλά αν περπατά στα τέσσερα είναι οριζόντιος. Αυτό σημαίνει ότι η «στροφή» μπορεί να σχετίζεται με πολύ διαφορετικά είδη κινήσεων. Για ένα ζώο στα τέσσερα, η στροφή σημαίνει λύγισμα του κορμού του προς τη μια πλευρά ή την άλλη. Για ένα ζώο στα δύο πόδια, η στροφή σημαίνει περιστροφή γύρω από τον μακρύ άξονα του σώματός του, ο οποίος παραμένει ευθύγραμμος. Για ένα ζώο όπως το δελφίνι, που κινείται στον τρισδιάστατο χώρο, είναι δυνατό οποιοδήποτε από τα δύο είδη στροφής.

Η μελέτη της πλευρίωσης στα δελφίνια, έτσι που να λαμβάνονται υπόψη και τα δύο είδη περιστροφής, σκόνταψε σε ένα άλλο εμπόδιο, καθώς οι ερευνητές διαφωνούσαν σχετικά με το τι σημαίνει περιστροφή προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά. Μετά από πολλή συζήτηση, κατέληξαν ότι είχαν βρεθεί αντιμέτωποι με μια ιδιομορφία της ανθρώπινης αντίληψης. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι ερμηνεύουν την κατεύθυνση περιστροφής με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με τον προσανατολισμό του ζώου.

Για να καταλάβει κανείς το πρόβλημα μπορεί να δοκιμάσει το εξής: Αρχικά, να σταθεί όρθιος και να περιστραφεί προς τα «δεξιά». Μετά να ξαπλώσει μπρούμυτα στο πάτωμα και να περιστραφεί «δεξιά». Στους περισσότερους αυτό σημαίνει ότι στην όρθια θέση ο δεξιός ώμος μετακινήθηκε προς την πλάτη, ενώ στην οριζόντια θέση ότι ο δεξιός ώμος κινήθηκε προς το στήθος. Εκανε, δηλαδή, την ακριβώς αντίθετη περιστροφή. Κι αν κάποιος θεωρεί ότι μπορεί να αντιπαρέλθει το πρόβλημα περιγράφοντας τις περιστροφές ως «κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού» ή «αντίστροφα από τη φορά των δεικτών του ρολογιού», θα έχει το ίδιο αποτέλεσμα αν αντικαταστήσει τη λέξη «δεξιά» στην παραπάνω άσκηση, με τη φράση «κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού».

Μονόπλευρες

Ολες οι προηγούμενες επιστημονικές μελέτες της πλευρίωσης είχαν εξετάσει ένα μόνο βιολογικό είδος σε έναν συγκεκριμένο προσανατολισμό, π.χ. έναν όρθιο άνθρωπο που στρέφεται, ή μια φάλαινα που κολυμπάει οριζόντια. Γι’ αυτό το πρόβλημα δεν είχε ανακύψει ποτέ. Κάτι τέτοιο, βεβαίως, σημαίνει ότι οι παλαιότερες δημοσιευμένες ερευνητικές εργασίες χρησιμοποιούσαν στην ουσία αντίθετα μεταξύ τους συστήματα κωδικοποίησης για τα διαφορετικά ζώα, ανάλογα με τον προσανατολισμό τους (κάθετο ή οριζόντιο). Μια περιστροφή κατά την οποία η δεξιά πλευρά μετακινούνταν προς τα μπρος, κατά βάση κωδικοποιούνταν ως αριστερόστροφη σε μελέτες για τον άνθρωπο ή για τα πουλιά και ως δεξιόστροφη σε μελέτες για τα δελφίνια και τις φάλαινες. Χρειαζόταν, λοιπόν, ένα νέο σύστημα κωδικοποίησης για τις περιστροφές.

Το σύστημα αυτό εμπνεύστηκαν οι ερευνητές από τον «κανόνα του δεξιού χεριού» του ηλεκτρομαγνητισμού, που πολλοί γνώρισαν στα χρόνια του Γυμνασίου ή του Λυκείου. Σύμφωνα με αυτόν, αν ο αντίχειρας του δεξιού χεριού δείχνει προς την κατεύθυνση ροής του ηλεκτρικού ρεύματος μέσα σε έναν αγωγό, τότε η καμπύλη των υπόλοιπων δακτύλων δείχνει την κατεύθυνση του μαγνητικού πεδίου γύρω από τον αγωγό. Με αυτό ως έμπνευση, οι ερευνητές πρότειναν τη χρήση για όλα τα ζώα ενός συστήματος κωδικοποίησης της περιστροφής που ονόμασαν RiFS/LeFS. Το σύστημα προβλέπει ότι η στροφή ορίζεται ως δεξιόστροφη ή αριστερόστροφη, ανάλογα με το χέρι που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε, ώστε απλώνοντας τον αντίχειρα του χεριού αυτού παράλληλα με τον μεγάλο άξονα του σώματος του ζώου και δείχνοντας προς το κεφάλι του, τα καμπυλωμένα δάχτυλα να συμβαδίζουν με την περιστροφή που κάνει το ζώο. Σύμφωνα με το RiFS/LeFS, ένα ζώο που στρέφει τη δεξιά του πλευρά προς τη μεριά του στήθους – κάνοντας αριστερή στροφή όσον αφορά τους ανθρώπους και δεξιά όσον αφορά τα θαλάσσια κήτη – θεωρείται σε όλες τις περιπτώσεις ότι κάνει δεξιά στροφή. Με τη χρήση του συστήματος αυτού μπόρεσαν να κωδικοποιήσουν γρήγορα και αδιαμφισβήτητα τις συμπεριφορές περιστροφής των ζώων, ανεξάρτητα από τον προσανατολισμό και την κατεύθυνση κίνησής τους.

«Εύρηκα»

Παλιότερες μελέτες υποστήριζαν ότι τα δελφίνια δείχνουν ισχυρή δεξιόστροφη συμπεριφορική ασυμμετρία, ανάλογη με τη δεξιοχειρία των ανθρώπων και κατά συνέπεια έχουν το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου εξειδικευμένο για δράση. Ομως, επειδή το «δεξιά» δεν σήμαινε πάντα το ίδιο πράγμα, δεν ήταν σαφές αν αυτός ο ισχυρισμός ήταν πράγματι βάσιμος. Για να διερευνηθεί, οι ερευνητές εξέτασαν τις συμπεριφορικές ασυμμετρίες σε μια ομάδα 26 δελφινιών, όπως προς ποια κατεύθυνση κολυμπούν μέσα σε μια μικρή κυκλική δεξαμενή, με ποια πλευρά του σώματός τους προτιμούν να ακουμπούν πράγματα, προς ποια πλευρά περιστρέφονται όταν πηδούν στον αέρα και προς το πλάι. Διαπίστωσαν ότι, αντίθετα με τα συμπεράσματα των προηγούμενων ερευνών, τα δελφίνια δεν έχουν γενική δεξιόστροφη ασυμμετρία.

Θεωρούμε ότι η επιστημονική πρόοδος συμβαίνει όταν μαθαίνουμε κάτι νέο, που δεν γνωρίζαμε έως τότε. Ενα άλλο είδος επιστημονικής προόδου συμβαίνει όταν αντιλαμβανόμαστε πως υπάρχει πρόβλημα στον τρόπο που εξετάζαμε τα πράγματα μέχρι εκείνο το σημείο. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η ανακάλυψη ενός διαφορετικού τρόπου εξέτασης μπορεί να οδηγήσει στο να δούμε τα πράγματα πιο καθαρά. Οπως είχε επισημάνει ο συγγραφέας έργων επιστημονικής φαντασίας Ισαάκ Ασίμοφ, «η πιο συναρπαστική φράση που μπορεί να ακούσει κανείς στην επιστήμη, αυτή που προαναγγέλλει νέες ανακαλύψεις, δεν είναι “Εύρηκα!”, αλλά “Παράξενο αυτό…”».

Πηγή: «Scientific American» / Ριζοσπάστης, Επιμέλεια: Σταύρος Ξενικουδάκης