"Xρονικό των Φτωχών Εραστών": Ένα διαχρονικό αντιφασιστικό βιβλίο

“Η βία ντελ Κόρνο είναι μια γωνιά της γης. Η ιστορία, όσο παλιά είναι, άλλο τόσο κυκλική“.

“Το χρονικό των φτωχών εραστών” είναι ένα βιβλίο που υφαίνει με μαγευτικό τρόπο τη ζωή και την καθημερινότητα στη Φλωρεντία την εποχή που ο φασισμός αρχίζει απειλητικά να την περικυκλώνει με τις φτερούγες του και να απειλεί τους ανθρώπους της. Γύρω από τη φτωχογειτονιά που ζουν οι ήρωες του Βάσκο Πρατολίνι, τη βία Ντελ Κόρνο, ζωντανεύουν οι ιστορίες, οι λύπες και οι χαρές της ζωής τους. Μια ανεπανάληπτη τοιχογραφία της Φλωρεντίας των πρώτων χρόνων του φασισμού, ξαναζώντας την με την δροσιά των χρωμάτων και των συναισθημάτων.

Στη βία ντελ Κόρνο τα ξυπνητήρια είναι αυτά που δίνουν τον τόνο κάθε μέρα. Κάποια χτυπάνε νωρίτερα και άλλα λίγο πιο αργά. Εξαρτάται από το επάγγελμα. Από τις ανάγκες. Η τύχη του καθενός και η ταξική του θέση, είναι άρρηκτα δεμένη με το ξυπνητήρι του.  

“Τα ξυπνητήρια είναι φτιαγμένα για να χτυπάνε. Υπάρχουν πέντε στη Βία Ντελ Κόρνο που χτυπάνε σε διάστημα μιας ώρας. Πρώτο χτυπάει του Οσβάλντο, ενός εμποροπλασιέ που “χτενίζει” κάθε μέρα την επαρχία της Φλωρεντίας. Είναι μικρό, ακριβείας, θυμίζει γέλιο κοπελίτσας και έχει μισή ώρα διαφορά από το ξυπνητήρι των Τσέκι.Εδώ ο σαματάς θυμίζει καμπάνα του τραμ, αλλά είναι αυτό που χρειάζεται για να ταραχτεί ο ύπνος ενός οδοκαθαριστή, που κοιμάται σαν κούτσουρο. Στην ίδια οικογένεια ξυπνητηριών ανήκει και αυτό του Ούγκο. Μόνο που είναι πιο λεπτό και αβέβαιο, σε αντίθεση με το αφεντικό του που σπρώχνει όλη μέρα ένα καρότσι με φρούτα και λαχανικά και διαλαλεί με φωνή βαρύτονου το επάγγελμά του“.

Σκηνή από την ταινία βασισμένη στο μυθιστόρημα του Πρατολίνι:

Οι περισσότεροι από τους ήρωες μας, δεν έχουν ανοιχτούς ορίζοντες, δεύτερες ευκαιρίες ή άλλες διεξόδους. Οι κοινωνικές παραστάσεις τους είναι περιορισμένες, σχεδόν μονοθεματικές. Ασφυκτιούν στα πλαίσια μιας ρουτίνας στην οποία κυριαρχεί η ανάγκη για επιβίωση και όλα τα υπόλοιπα έρχονται αναγκαστικά σε δεύτερη μοίρα.

“Η Λουίζα είχε φτάσει τα σαράντα χωρίς να πατήσει το πόδι της πέρα από τις περιμετρικές λεωφόρους. Απλή στην καρδιά και με πείρα στην κούραση που κοστίζει η εξασφάλιση της καθημερινής επιβίωσης. Το καθημερινό γέμισμα της κατσαρόλας με το μισθό που πληρώνει ο Δήμος είχε γίνει ένα πρόβλημα που της άσπρισε πρόωρα τα μαλλιά. Ο κόσμος της Λουίζας έχει για ορίζοντα τις δυο γωνιές του δρόμου“.  

Η επιβλητική φιγούρα της Σινιόρας, της παράξενης μάγισσας – ιδιοκτήτριας των διαμερισμάτων, στοιχειώνει τη γειτονιά. Η πληθωρική Σινιόρα πάσχει από μία σπάνια ασθένεια και έχει χάσει τη μιλιά της, φοράει σε όλο της το σώμα χρυσά κοσμήματα (παραφωνία σε σχέση με τη φτώχεια που επικρατεί στο δρόμο), ερωτεύεται νέα κορίτσια και κάνει φουσκάλες με σαπουνάδα στα παιδιά που παίζουν κάτω απο τα παράθυρα της. Η (σχεδόν μεταφυσική) φιγούρα της θυμίζει ξεπεσμένη αριστοκράτισσα του Γκαμπριέλ Γκαρθία Μάρκες, ενώ όλο το βιβλίο είναι σαν να παρακολουθούμε με κομμένη την ανάσα ταινία του ιταλικού νεορεαλισμού.

“Ορθια και σαν σε στοχασμό, ξαναπλώνει το μάτι της στο δρόμο, μασουλώντας σπόρους, ξεφλουδίζοντας μπανάνες, φτύνοντας στο κεφάλι όποιου περνάει και γρυλίζοντας σαρδονικά αν κάποιος της δώσει σημάδια οργής. Ετσι διατρέχει την αγωνία της, σφίγγα από το ύψος του περβαζιού της, με την περούκα που της πέφτει λοξά, πανούργα και τρελή“.

Η άνοδος του φασισμού παραμονεύει πίσω από τους τοίχους των σπιτιών. Οι άνθρωποι τον παρατηρούν, τον αφουγκράζονται, τον νοιώθουν να τους πλησιάζει και να απειλεί τη γαλήνη τους, αλλά δεν αντιδρούν, παρά μόνο όταν η βία των ταγμάτων εφόδου της Φλωρεντίας συνθλίψει με ορμή τον λαϊκό ήρωα της γειτονιάς τους, τον κομμουνιστή Μασίστα.

“– Τι θα θέλατε;

– Για την αλήθεια τίποτα, ήρθα για μια πληροφορία.

Η γυναίκα με την κονσέρβα και τα πενήντα γραμμάρια βούτυρο της ψιθύρισε:

-Πείτε στον άντρα σας να μην τα βάζει με αυτούς τους ανθρώπους. Έχουν το πάνω χέρι στα πράγματα.

Κατά τις δύο πήγαν να φάνε πίσω από τον πάγκο και κατέβασαν τα ρολά. Ο Αλφρέντο της είπε:

– Ο Καρλίνο ήρθε να με φοβερίσει γιατί αρνήθηκα να τους δώσω παραπάνω λεφτά. Νομίζουν ότι θα είμαι του χεριού τους όπως ο πατέρας μου. Του απάντησα ότι αν χρειάζονται χρήματα να πάνε να τα κερδίσουν. Είπε ότι θα τα ξαναπούμε. Αλλά δεν είμαστε πια στο 1921! Σταμάτησαν να δέρνουν τον κόσμο. Το παν είναι να είμαστε αποφασισμένοι.

Έτρωγαν. Φιλήθηκαν πάνω από το τραπέζι. Έπειτα ο Αλφρέντο ξάπλωσε και η Μιλένα βάλθηκε να μετράει τις εισπράξεις του πρωινού. Δεν ξέρει ακόμα τίποτα για το καθαρό και το μεικτό, για ένα λεπτό νόμιζε πως όλο το ποσό ήταν κέρδος“.  

Πολιτική παιδεία και ανεπτυγμένη αντίληψη δεν έχουν αποκτήσει ακόμα οι ήρωες του Πρατολίνι, παρά μόνο ελάχιστοι από αυτούς. Η συνείδηση τους χτίζεται βήμα το βήμα, με αφετηρία τα ερεθίσματα τους και αυτά που βλέπουν να διαδραματίζονται στη γειτονιά τους.

Γύρω τους διαμορφώνονται τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Ο φασισμός και όσοι τον αντιπαλεύουν. Ο ξυλοδαρμός του Αλφρέντο, ιδιοκτήτη ενός μικρού μπακάλικου ο οποίος αρνήθηκε να δώσει χρήματα στο Φάσιο, ήταν το πρώτο περιστατικό που χτύπησε το… καμπανάκι για όσα επρόκειτο να συμβούν. Δεν στάθηκε ωστόσο ικανό, να αποτρέψει την κτηνωδία του φασισμού, που αργότερα προσγειώθηκε με τρόμο πάνω στα κεφάλια τους.

“Ο Αλφρέντο δέχθηκε την επίθεση μόλις κατέβηκε από το τραμ. Τον σύρανε με τη βία ως την όχθη. Από τους τρεις που του όρμησαν, έναν μόνο νόμιζε ότι τον ήξερε. Όταν τον κατέβασαν στο ποτάμι, εκείνος έμεινε στο δρόμο, τσιλιαρόδος. Και ένας από τους άλλους τον ρώτησε:

Λοιπόν αρνούμαστε να δώσουμε τη συνδρομή μας στον Έρανο;”.

Ο Βάσκο Πρατολίνι επιχειρεί μία ψυχολογική διείσδυση στην προσωπικότητα των φασιστών, υφαίνοντας με ακρίβεια τον χαρακτήρα και τον αντίκτυπο που έχουν οι πεποιθήσεις τους στη συμπεριφορά τους. Δύο από αυτούς κατοικούν στη βία Ντελ Κόρνο. Ο Καρλίνο είναι αδίστακτος και ηγετικός, ενώ ο Οσβάλντο νοιώθει δειλός και προσπαθεί με κάθε κόστος να εξιλεωθεί στα μάτια των αρχηγών του. Κάποια στιγμή απομακρύνεται από το Φάσιο και αφοσιώνεται στην εργασία του και στην πόρνη ερωμένη του ζώντας μακριά από την πολιτική. Γρήγορα όμως επιστρέφει μετανοιωμένος στην ομάδα του και διψάει για αποδοχή , δόξα και συγχώρεση. Πρέπει να πάρει ένα παράσημο με κάθε κόστος…

“Πως γίνεται όλοι οι παλιοί καμεράτι να έχουν άδικο και εκείνος δίκιο; Αυτός ο άθελα του λιποτάκτης του πολέμου και της επανάστασης. Πήρε χαρτί και μολύβι και έγραψε στο Φάσιο ένα γράμμα, όπου ζητούσε να αποδείξει έμπρακτα τη μετάνοιά του. Με οποιονδήποτε τρόπο και ενάντια σε οποιονδήποτε. Είναι φοβερό το πρόσωπο του δειλού που τον επισκέφθηκε ξανά το θάρρος. Ήταν το τρέξιμο της απελπισίας και της λύσσας προς την εκδίκηση, τη σφαγή“.

Τη “νύχτα του πάθους”, τότε που ο Οσβάλντο θα κληθεί να ξεπληρώσει το χρέος του, οι φασίστες έχουν στα χέρια τους ονόματα, διευθύνσεις, στοιχεία του “εχθρού”. Και εξαπολύουν ένα τρομακτικό πογκρόμ βίας σε όσους έχουν σταθεί εμπόδιο στο πέρασμά τους, εισβάλοντας στα σπίτια τους μέσα στη νύχτα. Η εμπειρία του Οσβάλντο περιγράφεται στο παρακάτω σημείο:  

“Η καρδιά του ήταν συγχρονισμένη με το θόρυβο της μηχανής. Αυτή ήταν η επανάσταση; Είχε φανταστεί τις επιχειρήσεις των ομάδων συνοδευόμενες από τραγούδια, από πυροβολισμούς που θα ακούγονταν σαν γιορτινα πυροτεχνήματα. Αυτή η σιωπηλή πορεία στη νύχτα, του θύμιζαν αντίθετα το νεκροταφείο του χωριού. Όλα είχαν κάτι μακάβριο, σαν ένα ταξίδι σε αναζήτηση του θανάτου, σε μία αυγή φρίκης. Έβλεπε πρόσωπα ασπρισμένα, γατίσια βλέμματα που τρυπούσαν το σκοτάδι. Πάνω στα μαυροντυμένα στήθη ξεχώριζαν τα παράσημα”.

Η βία τους λυσσομανάει, φοβίζει, τρομοκρατεί. Τη νύχτα της μεγάλης επίθεσης, ως αντίποινα για τη δολοφονία ενός μέλους της οργάνωσης τους, δεν διστάζουν να μπουν στα σπίτια των αντιπάλων τους και να τους αφαιρέσουν τη ζωή εν ψυχρώ μπροστά στις οικογένειές τους. Η γειτονιά σκοτεινιάζει και περιμένει να απομακρυνθούν οι φασίστες για να θρηνήσει τα θύματά της.  Ο φόβος κερδίζει έδαφος…

“Οι κραυγές τους χάθηκαν ξαφνικά. Δονούνται τώρα στον αέρα που σηκώθηκε ξαφνικά οι κρεμασμένες λάμπες, λυγίζουν στους κήπους τα δέντρα, το φεγγάρι αντανακλά στα παραθυρόφυλλα. Και όμως τα παράθυρα μένουν κλειστά, τα φώτα σβησμένα, οι πόρτες κλειδωμένες. Απόψε η αστυνομία έχει παραδοθεί. Η περίπολος γύρισε από τη βάρδια της και έγραψε ουδέν στην αναφορά της. Στο μεταξύ, οι μαύρες ομάδες αποτελειώνουν τις σφαγές τους“.

Στο αντιφασιστικό στρατόπεδο, τα πράγματα δεν είναι εύκολα. Οι διαφωνίες, η διάσπαση σε στρατόπεδα, οι υποχωρήσεις, η σύγκρουση ανάμεσα στην ηθική και την “καθαρή” γραμμή  κυριαρχούν και καθυστερούν τη δράση για την ανατροπή του φασισμού, ενώ υπάρχουν τρομακτικές αντικειμενικές δυσκολίες. Οι σχέσεις των κομμουνιστών της ιστορίας μας αλλάζουν δραματικά και φτάνουν έως και τη σκληρή ρήξη, για να τους ενώσει ξανά “η νύχτα του πάθους” και η αγωνία τους μπροστά σε αυτό που πάει να συμβεί.

Ο Βάσκο Πρατολίνι:

Ο Μασίστας, ο λαϊκός ήρωας της γειτονιάς, προσπαθεί να σταματήσει τους φασίστες με μια μηχανή, ορμώμενος από τη δύναμη της συνείδησής του και χωρίς να έχει πάρει εντολη από το κόμμα του. Θα το πληρώσει με την ίδια του τη ζωή, αφού πρώτα θα προλάβει να φυγαδεύσει δεκάδες συντρόφους του με ασφάλεια. Η γενναιότητά του τιμωρήθηκε από τον φασισμό, που δεν ξέρει από αληθινό θάρρος.

Η βία Ντελ Κόρνο χάνει με αυτόν τον τρόπο τον πιο αγαπημένο της φύλακα και ο φασισμός πετυχαίνει μία μικρή νίκη στον αντίπαλό του, αφού τέτοιες καρδιές σαν του Μασίστα δεν βρίσκονται συχνά στο δρόμο τους.

“Είσαι ο μασίστας, ο λαϊκός μπόγιας που τον φωνάζουν Σαμψών, ο Άγγελος του Ευαγγελισμού. Ένας κομμουνιστής που το κόμμα του ανάθεσε μια υπεύθυνη θέση. Ο πεταλωτής Κοράντο που σφίγγει στα γόνατά του με τη δύναμη μιας πρέσας την οπλή του πιο ατίθασου αλόγου. Είσαι όμως ένας άντρας με σάρκα και κόκκαλα, με μάτια, μύτη, τριανταδύο δόντια, μια μπαλαρίνα ζωγραφισμένη στο βραχίονα. Στο φαρδύ σου στήθος μια τούφα τρίχες και από κάτω χτυπάει η μεγάλη σου καρδιά. Το κόμμα μπορεί να σε κατηγορήσει πως έκανες λάθος ακούγοντας την καρδιά σου. Αλλά αν δεν άκουγες την καρδιά σου θα ήσουν στο κόμμα; Διάβασες ποτέ σου έστω μια γραμμή από εκείνο το χοντρό βιβλίο το “Κεφάλαιο”; Έκανες το λαϊκό αντιπρόσωπο παίρνοντας υπόψη σου τη θεωρία της υπεραξίας ή επειδή η καρδιά σου ήταν προσβεβλημένη; Εκείνος ο ναύτης της Κρόσταντ που σου μοιάζει νόμιζε φαντάσου πως ο Μαρξ ήταν ένας από τους 12 Αποστόλους! Δεν θα σε βόλευε να τους αφήσεις να λογαριαστούν μεταξύ τους; Και όμως εσύ επιταχύνεις για να φτάσεις στο πεπρωμένο σου. Ο Ούγκο που προσπαθεί να σε μεταπείσει είναι προφήτης. Και εσύ του λες πως αν φοβάται μπορεί να κατέβει και να γυρίσει πίσω“.

Η βία ντελ Κόρνο δεν έχει εμπειρία από πολιτική. Έχει όμως ένστικτο και καταλαβαίνει. Και δεν συγχωρεί αυτούς που συνθηκολόγησαν με το φασισμό.

“Αδιαφορώντας, δανείζεις τη συνενοχή σου στην υπάρχουσα τάξη, την αναγνωρίζεις ή τουλάχιστον τη δέχεσαι ηθικά. Που είναι το ίδιο πράγμα. Όπως έκανε ο Ριστόρι. Όπως έκανε ο Ορέστης. Όπως έκανε ο Πεπίνο Καρέζι. Όμως αν ο Οτέλο σπρώχτηκε από συμφέρον (να διατηρήσει την προμήθεια καυσίμων σε όλα τα σχολεία της περιφέρειας), ο Ριστόρι από την επιθυμία “να τους έχει όλους φίλους” και ο κουρέας, φτερό στον άνεμο, από μία επιθυμία συμμόρφωσης με τον ξενοδόχο, ο Πεπίνο Καρέζι, ελεύθερος επαγγελματίας, σπρώχτηκε στις τάξεις του, μόνο από σπερίσκεπτο φόβο. Και η αποστασία του -παρόλο που δεν σχολιάστηκε δημόσια- έριξε μια σκιά θλίψης ανάμεσα στον κόσμο μας. Γιατί ο κόσμος μας, μισοαγράμματος στην πλειοψηφία του, κινείται ακούγοντας το ένστικτο του και του χρειάζονται σύμβολα για να πλησιάσει τις ιδέες. Είτε κάνουν λάθος είτε έχουν δίκιο – αυτό θα το πει η ιστορία- στις 12 Ιουλίου του 1926 , στο μυαλό των γειτόνων ο φασισμός είναι ο Καρλίνο και ο αντιφασισμός ο Μασίστας. Και για να πάρουν νοερά το μέρος του Μασίστα, δεν περίμεναν τη νύχτα της αποκάλυψης. Η δολοφονία του μασίστα τους απέδειξε απλώς με την τραγικότητα της πως το ένστικτό τους τους οδηγεί σωστά”.

Και ο Βάσκο Πρατολίνι συνεχίζει με ακόμα μία ερμηνεία:

“Αλλά ας διαβάσουμε την καρδιά των γειτόνων. Θα δούμε φόβο αναμφίβολα, μπορεί και τρόμο. Και αν ηχεί βαρύ να πεις μίσος, γιατί το μίσος είναι ενεργητικό συναίσθημα, ας πούμε χολή, ας πούμε φωτιά κάτω από τη στάχτη και ο αντίχειρας κάτω. Ο αντίχειρας κάτω χωρίς δισταγμούς στα βάθη της καρδιάς. Που σημαίνει να γραφτείς στο Φάσιο, όχι! Να φοράς διακριτικά, όχι! Είναι η μόνη διαμαρτυρία που είναι για αυτούς δυνατή. Ο μόνος τρόπος να ξεχωρίσουν από αυτούς. Τώρα ο Πεπίνο Καρέζι, που συνθηκολόγησε, είναι ένας από αυτούς. Και με τον Πεπίνο Καρέζι έκοψαν τις οικειότητες“.

Οι φτωχογειτονιές της Ιταλίας εκείνη την εποχή, δεν είναι ένα μέρος για πολλά όνειρα, όπως και κάθε φτωχογειτονιά του κόσμου που βασανίζεται από την αδικία και τις ταξικές αντιθέσεις. Και όμως η επόμενη γενιά, η γενιά που ήρθε για να αναγνωρίσει συνειδητά τον εχθρό στο πρόσωπο του φασισμού και τελικά να τον νικήσει ολοκληρωτικά μπορεί να ονειρεύεται πολύ, πέρα από τα δοσμένα και τα “επιτρεπτά” όρια αυτού του κόσμου.

– Όταν μεγαλώσω το όνειρο μου είναι να γίνω αεροπόρος.

– Τι αστείο. Είπε. Ένας αεροπόρος στη βία ντελ Κόρνο.

Το αγόρι έμεινε ξαφνιασμένο από το γέλιο της. Και σκέφτηκε πως έκανε μια χειρονομία μικρού παιδιού”.

Χρονικό των φτωχών εραστών. Μυθιστόρημα Βάσκο Πρατολίνι μετάφραση: Νώντας Παπαμιχαήλ · Θεμέλιο, 1985