Newsroom

Newsroom

Στο μυαλό ενός φασίστα

«Ο φασισμός είναι ένας πολύ σοβαρός και ύπουλος κίνδυνος. Δεν μπορεί να τον πραγματευτεί κανείς με απλές αναλογίες. Ο φασισμός είναι ένα αντικείμενο που μας υποχρεώνει να τον στοχαστούμε κυριολεκτικά, αναλυτικά, πολιτικά».

5834517b1dc524d22f8b488e

Αυτό είχε σημείωσε πριν από σχεδόν τρεις δεκαετίες ο γάλλος διανοητής Ρολάν Μπαρτ, επηρεασμένος από τη γλωσσολογία του Σοσίρ, τη δομική ανθρωπολογία του Λέβι Στρος και τη λακανική ψυχανάλυση.

Της Δήμητρας Αθανασοπούλου

Το πιο νοσηρό πρόσωπο της ελληνικής κοινωνίας, ο φασισμός και η ιδεολογία του, ιστορικό και κοινωνικό σύμπτωμα της σύγχρονης Ελλάδας, δεν θα μπορούσε να αποφύγει το ντιβάνι. Όταν ένας γιος μεταναστών δηλώνει στην προσωπική του ιστοσελίδα σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης πως το επάγγελμά του είναι «εθνικιστής», επιβεβαιώνει τη φροϊδολακανική θεωρία περί ξενοφοβίας και ρατσισμού, σύμφωνα με την οποία «ο φόβος του ξένου, του αλλοδαπού, του μετανάστη δεν είναι παρά ο φόβος επιστροφής σε κάτι το οποίο προϋπήρξαμε».

Όταν όμως ένας γιος μεταναστών δεν επιτίθεται μονάχα λεκτικά, αλλά εκτελεί εν ψυχρώ τόσο τον ξένο όσο και τον συμπατριώτη του, τότε ο ρατσισμός ταυτίζεται με την τυφλή βία, τον ναζισμό και την τρομοκρατία, ενώ παράλληλα επιβεβαιώνει πως η ψυχαναλυτική δομή μιας φασιστικής οργάνωσης είναι παρανοϊκή. Ο Φρόιντ, ο οποίος είχε ο ίδιος υποφέρει από την άνοδο του ναζισμού, είχε επιχειρήσει να εξηγήσει τον ρατσισμό με τον ψυχικό μηχανισμό της προβολής. Η προβολή συνίσταται στην ασυνείδητη διαδικασία σύμφωνα με την οποία το άτομο προβάλλει στον άλλο στοιχεία που θεωρεί αρνητικά και που έχει ο ίδιος, αλλά δεν αναγνωρίζει ως δικά του.

Με αυτόν τον τρόπο το κακό, όπως το ονόμασε ο Λακάν, προβάλλεται στον χώρο του άλλου και το άτομο εξασφαλίζει τη δική του καθαρότητα. Πρόκειται για έναν μηχανισμό χαρακτηριστικό της παρανοϊκής προβληματικής. Ο ρατσιστής, πιστεύοντας ότι ο άλλος, ο ξένος, ο μελαμψός, ο ομοφυλόφιλος κλπ. είναι ο βρόμικος, ο κακός, ο κατώτερος, ο λιγότερο άντρας, διασφαλίζει στον ίδιο την καθαρότητα της φυλής, του αίματος και του φύλου. Έτσι εξηγείται και το παράδοξο να είναι ρατσιστές και άνθρωποι που είναι οι ίδιοι δεύτερης γενιάς μετανάστες. Μη μπορώντας να συμφιλιωθούν με τις ρίζες τους, επιχειρούν να εξαγνιστούν προβάλλοντας σε κάποιον άλλο το χαρακτηριστικό του ξένου», αναλύει η κλινική ψυχολόγος-ψυχαναλύτρια Μαρίνα Φρανγκιαδάκη.

Ποιοι είναι εκείνοι που προσελκύονται από ένα φασιστικό κίνημα με μορφή παρακρατικής, παραστρατιωτικής οργάνωσης και δομή εγκληματικής συμμορίας; Αν λάβουμε υπόψη τον παρανοϊκό μηχανισμό της προβολής που διέπει μια φασιστική οργάνωση, τότε γίνεται ακόμη πιο σαφής ο λόγος για τον οποίο προσελκύονται άτομα με χαμηλή υποκειμενικότητα, δηλαδή άτομα-οπαδοί, τα οποία ακολουθούν και προσκολλώνται πάνω στην υποκειμενικότητα του άλλου, αφού δεν έχουν δική τους θέση ή η υποκειμενική τους θέση αλλοιώνεται με εξαιρετική ευκολία. Αυτά τα άτομα είναι επιρρεπή στο να ασπαστούν τη φασιστική φαντασίωση ενός σώματος καθαρού και εξαγνισμένου από κάθε τέτοιο «κακό». Κι ας έρχεται σε αντίθεση με το πραγματικό παρουσιαστικό τους, το συνήθως σκούρο ελληνικό χρώμα.

Τα παραδείγματα είναι πολλά και δεν χρειάζεται να αναφερθούμε στο καθένα ξεχωριστά. Όπως δεν χρειάζεται να αναφερθούμε εκτενέστερα στην ενδεχόμενη καταπιεσμένη σεξουαλικότητα των μελών μιας τέτοιας οργάνωσης, για την οποία είχε κάνει λόγο ο αυστριακός ψυχαναλυτής Βίλχελμ Ράιχ και συγγραφέας της «Μαζικής Ψυχολογίας του Φασισμού», στην προσπάθειά του να αναλύσει ψυχαναλυτικά το ναζιστικό κίνημα στη Γερμανία του ’30. Και δεν ήταν ο μόνος που συνέδεσε την προβληματική σεξουαλικότητα με τον φασισμό. Κάποτε και ο ιταλός δραματουργός ποιητής και κινηματογραφιστής Πιερ Πάολο Παζολίνι επέλεξε να ταυτίσει, στο φιλμ Σαλό, το πολιτικό φασιστικό σύστημα με τη σεξουαλική διαστροφή, σαν να είναι ένας φορέας της φασιστικής ιδεολογίας σεξουαλικά διεστραμμένος. Άλλωστε, ως γνωστόν, ό,τι καταπιέζεται και απωθείται αναπόφευκτα επιστρέφει υπό μια άλλη διεστραμμένη μορφή.

Η πραγματικότητα της Χρυσής Αυγής, με τη δομή της παραστρατιωτικής οργάνωσης, όπου τα μέλη του κλειστού πυρήνα υποχρεούνται να έχουν ένα βιβλιαράκι για τους επιδόσεις τους, να δέχονται τα πάντα, σαν να είναι μηδενικά, να μην έχουν γνώμη και να κάνουν ό,τι τους λένε, επιβεβαιώνει τη θεωρία περί ταύτισης του φασίστα με ένα κοινωνικό σκουπίδι. Η Χρυσή Αυγή ενσαρκώνει την ανάγκη τους για προστασία. Η δομή των ταγμάτων ασφαλείας, ο τρόπος δράσης των ομάδων εφόδων, ενισχύουν το αίσθημα της παντοδυναμίας τους απέναντι στον κοινό απόλυτο εχθρό, ενώ τα στρατιωτικά ταπεινωτικά γυμνάσια στα οποία υποβάλλονται στην πραγματικότητα τούς κρατούν καθηλωμένους στο ψυχικό στάτους του κοινωνικού απορρίμματος. Απλώς ο τρόπος που επανδρώνουν τα τάγματα ασφαλείας και η μεταξύ τους επικοινωνία σε μορφή πυραμίδας, με την περίφημη τριαδική ενημέρωση που με ένα τηλεφώνημα συγκεντρώνει τριάντα άτομα, τους δίνει την ψευδαίσθηση της ισχύος εξαιτίας του πλεονεκτήματος της μαζικής επίθεσης.

Οι πράξεις τους ντύνονται συνήθως με άλλα σημαίνοντα. Γι’ αυτό και το έγκλημα του εκτελεστή του Κερατσινίου (δολοφονία Παύλου Φύσσα) λαμβάνει χώρα σε δημόσιο χώρο, μπροστά στις δυνάμεις ασφαλείας, χωρίς καμία αίσθηση ευθύνης ή ενοχής. Αυτά τα άτομα διατηρούν τη φαντασίωση πως η ομάδα στην οποία ανήκουν τους προστατεύει και τους δυναμώνει. Ό,τι κάνουν δεν το κάνουν ως άτομα, αλλά στο όνομα της ομάδας. Γίνονται οι ίδιοι πρωταγωνιστές της φαντασίωσης ενός ομοιογενούς, στρατιωτικοποιημένου σώματος με έναν κοινό, απόλυτο, πλην φανταστικό εχθρό. Έτσι επιτυγχάνεται η σύσφιξη των δικών τους σχέσεων, ενώ το κοινό τους παρουσιαστικό –φουσκωμένοι, μαυροφορεμένοι και στρατιωτικά συντεταγμένοι– τους δίνει ακόμη περισσότερη εξουσία και δύναμη απέναντι στην παρανοϊκά μεγεθυμένη απειλή. Εξάλλου, ως γνωστόν, ο άκρατος φόβος μεταμφιέζεται σε μανία καταδίωξης, με αποτέλεσμα το άτομο να στρέφει την ψυχική ενέργειά του προς τα έξω υπό μορφή επιθετικότητας, προκειμένου να εξασφαλίσει την ελάχιστη ψυχική οργάνωση.

Το πείραμα του Μίλγκραμ

Η δολοφονία στο Κερατσίνι επαληθεύει επιπλέον, τουλάχιστον μερικώς, το συμπέρασμα του ψυχολογικού πειράματος του Μίλγκραμ, σύμφωνα με το οποίο η τυφλή υπακοή απέναντι σε κάποιον με κύρος οδηγεί στο έγκλημα, ιδίως κάτω από συνθήκες πίεσης. Το πείραμα του κοινωνικού ψυχολόγου Μίλγκραμ, που ξεκίνησε για να ερμηνεύσει τη συμμετοχή απλών πολιτών στο ναζιστικό κίνημα, είχε αποδείξει πως το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων είναι ικανό να βασανίσει και να θανατώσει, μη αισθανόμενο καν την ευθύνη, αφού απλώς εκτελεί εντολές.

Ψυχικές αναπηρίες λοιπόν, ευκόλως εκμεταλλεύσιμες από έναν αρχηγό μιας φασιστικής οργάνωσης αρκετά ευφυή για οικοδομήσει με ευλάβεια την οργάνωσή του πάνω στον παρανοϊκό μηχανισμό της προβολής που αναλύσαμε παραπάνω. «Ο αρχηγός της Χρυσής Αυγής είναι ένας σύγχρονος φύρερ. Γι’ αυτό και υπάρχει μια μεταβίβαση προς το πρόσωπό του, μια αγάπη που προκαλεί σχεδόν τύφλωση τόσο στους ήδη εγκληματίες όσο και στους απλούς οπαδούς. Ο Χίτλερ μαζί με τον Μουσολίνι ήταν οι επινοητές του πολιτικού σόου. Οι μετανάστες λαμβάνουν σήμερα τη θέση των υπανθρώπων εκείνων που εξαπατούν και καταχρώνται, όπως ακριβώς οι Εβραίοι στη ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ. Έτσι γίνονται ιστορικό σύμπτωμα, όπως ο αντισημιτισμός τότε. Τα ιστορικά συμπτώματα τώρα είναι η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση και το ρεύμα των μεταναστών από τις φτωχές στις πιο πλούσιες ζώνες. Μαζί με την εθνική ταπείνωση της Ελλάδας. Η βάρβαρη ναζιστική απάντηση βρίσκει έτσι απήχηση», εξηγεί στο Hot Doc ο γάλλος ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Χερβέ Χιουμπέρ, ο οποίος ολοκλήρωσε στο Παρίσι ένα ψυχαναλυτικό σεμινάριο για τον Χίτλερ.

Το βασικό μέσο του νεοφαίστα

Πράξεις που θα δημιουργήσουν τρόμο. Ο φόβος της επανάληψής τους θα δημιουργήσει απειλή. Και αυτό εγκαθιστά έναν ψυχολογικό φόβο στο εχθρικό γκρουπ. Στο μυαλό ενός φασίστα λοιπόν… Ένας φασίστας μπορεί τελικά να είναι τρομοκράτης; Η απάντηση μοιάζει να είναι θετική. «Ο μεγαλύτερος αριθμός των θυμάτων των τρομοκρατικών επιθέσεων στην Ιταλία του 1970 δεν συνδέονταν με τις Ερυθρές Ταξιαρχίες, αλλά με φασιστικές ομάδες. Ο φασίστας βρίσκεται σε μια μεταβίβαση-προβολή συναισθήματος αγάπης κι ενίοτε μίσους προς τον απόλυτο καθοδηγητή, όπως τον φύρερ στη Γερμανία, τον ντούτσε στην Ιταλία.

Ο τρομοκράτης βρίσκεται σε μεταβίβαση προς μια απόλυτη ιδέα. Η μεταβίβαση προς την άκρα δεξιά εξηγείται μέσω τη φροϊδικής θεωρίας του κοινωνικού απορρίμματος. Ο φασίστας-τρομοκράτης θέλει να απαλλαγεί από αυτό το συναίσθημα ταπείνωσης που τον κάνει να αισθάνεται ένα τίποτα», συμπληρώνει ο γάλλος ψυχίατρος-ψυχαναλυτής. Το φαινόμενο ανάπτυξης ενός φασιστικού κινήματος, τόσο ιδεολογικά όσο και συμπεριφορικά, καθώς και η κατακόρυφη άνοδός του μπορεί να εξηγηθεί τόσο με μαρξιστικά (κοινωνικοπολιτικά) εργαλεία όσο και με φροϊδολακανικά (ψυχαναλυτικά) εργαλεία. Μόνο που τελικά όχι μόνο δεν είναι αντίθετα, αλλά προκύπτουν αλληλένδετα. Μπορεί για κάποιους η νίκη του ναζισμού να θεωρείται αποτέλεσμα της εξαπάτησης και του εκβιασμού της πλειοψηφίας του πληθυσμού από μια μειοψηφία, ενώ για άλλους οι αληθινές πηγές του φασισμού να πρέπει να αναζητηθούν στην ανθρώπινη ψυχή και όχι στην οικονομία. Τελικά όμως οι ψυχολογικοί παράγοντες διαμορφώνονται από κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες. Και η εξάπλωση ενός τέτοιου κινήματος δεν μπορεί παρά να καταλήξει στο ντιβάνι.

Το επιβεβαιώνει ο ελληνογάλλος πανεπιστημιακός και ερευνητής κοινωνικών ζητημάτων Μάρκος Ζαφειρόπουλος ο οποίος εξηγεί πως: «Όταν εμφανίζεται και αναπτύσσεται μια οικονομική κρίση που απαιτεί θυσίες και λιτότητα, τότε αναπτύσσονται τα εθνικά ιδεώδη που φέρουν μαζί τους την αγάπη για τον πολίτη του ίδιου έθνους και το μίσος για τον ξένο. Έτσι εξηγείται η επιτυχία της άκρας δεξιάς στο σύνολο της Ευρώπης».

Το πιο σοκαριστικό είναι πως έπρεπε να χυθεί ελληνικό αίμα για να αφυπνιστεί τόσο η ελληνική κοινωνία όσο και η ελληνική κυβέρνηση. Και αυτό δεν είναι μόνο ευθύνη της ναζιστικής οργάνωσης. Ο ελεύθερος χώρος που τους προσφέρθηκε για να εξελιχθεί τόσο η νεοφασιστική ρητορική όσο και η ανεξέλεγκτη δράση τους αποκαλύπτει το σύμπτωμα ενός λαού που δεν έχει υπάρξει αποικιοκρατικός, αλλά ούτε όμως έμαθε ποτέ να ζει και να εξελίσσεται μέσα από ζυμώσεις με τον ξένο, τον διαφορετικό. Η κρίση διόγκωσε τους φόβους του απέναντι στον αλλοδαπό, με αποτέλεσμα η φασιστική ιδεολογία να βρει απήχηση σε μεγαλύτερη μάζα από ό,τι συνήθως, ενώ η τυφλή υπακοή σε έναν ηγέτη και το μίσος κατά των φυλετικών μειονοτήτων και πολιτικά αντίθετων ιδεολογιών να βρουν φανατικούς οπαδούς, μαχητές, μισθοφόρους, διατεθειμένους και έτοιμους να εγκληματήσουν.

Οι ψυχαναλυτές δεν πιστεύουν πως υπάρχουν «γεννημένοι ναζί». Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει ένα ενιαίο προφίλ ναζί ούτε στη Γερμανία του 1933 ούτε στην Ελλάδα του σήμερα. Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο πως όλοι μπορούν να γίνουν φασίστες και εκτελεστές. Ούτε πως, ακόμη και αν ασπαστούν τη ναζιστική ιδεολογία, δεν μπορούν στη συνέχεια να διαφοροποιηθούν και να αποχωρήσουν. Το είδαμε να συμβαίνει. Όπως είδαμε το πέρασμα στην πράξη των Χρυσαυγιτών να έχει ξαφνικά μεγαλύτερο ειδικό βάρος από τον κενό λόγο των πολιτικών. Το παρανοϊκής δομής φασιστικό σύμπτωμα ή, για την ακρίβεια, η εξάπλωσή του δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ξεχωριστά από τον πολιτικό αυτισμό.

*Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο τ. 36 του περιοδικού Hot Doc

«Η ΛΑΡΚΟ ανήκει στους εργάτες» – Μαζικό συλλαλητήριο για τη ΛΑΡΚΟ στο κέντρο της Αθήνας

6167427

«Η ΛΑΡΚΟ ανήκει στους εργάτες» – Μαζικό συλλαλητήριο για τη ΛΑΡΚΟ στο κέντρο της Αθήνας

Στο μαζικό συλλαλητήριο για την ΛΑΡΚΟ συμμετέχουν και άλλα σωματεία, φορείς, συνδικάτα αλλά και φοιτητικοί…

Θρήνος στο Ρέθυμνο: Αυτοκτόνησαν σε μια μέρα, ένας 56χρονος επιχειρηματίας και ένας 84χρονος

5860197

Θρήνος στο Ρέθυμνο: Αυτοκτόνησαν σε μια μέρα, ένας 56χρονος επιχειρηματίας και ένας 84χρονος

Τον αυτόχειρα εντόπισαν οι οικείοι του. Λίγες ώρες αργότερα, ένας 84χρονος, έκοψε το νήμα της…

Μυστήριο με την αιτία θανάτου της Χρονοπούλου: «Κανείς δεν μας έχει απαντήσει πώς έπεσε και έσπασε το κεφάλι της» (Video)

χρονοπουλου10

Μυστήριο με την αιτία θανάτου της Χρονοπούλου: «Κανείς δεν μας έχει απαντήσει πώς έπεσε και έσπασε το κεφάλι της» (Video)

«Υπάρχουν πολλά ερωτήματα και σκοτεινά σημεία σε αυτή την υπόθεση - Η ιατροδικαστική έκθεση δεν…