Όσο κρατάει ένας καφές με τον συνθέτη Σάκη Παπαδημητρίου

Η συζήτηση με τον Σάκη Παπαδημητρίου ξεκινά με το αν έχει κάποια συγγένεια με τον συνονόματο του συνθέτη, που δρα από τη Θεσσαλονίκη, ή αν πρόκειται για συνωνυμία. Το δεύτερο, μου απαντάει, με τη συγκεκριμένη κατάσταση να έχει αρχίσει να μπερδεύεται λίγο. «Εγώ είμαι Διονύσης Παπαδημητρίου, αλλά το αντελήφθην αργά, όταν δεν υπήρχε η δυνατότητα αλλαγής του ονόματος. Θα προτιμούσα το ”Διονύσης”, να πω την αλήθεια, στην ώριμη ηλικία μου, παρά το ”Σάκης”, που με φώναζαν οι δικοί μου». Η δική του καταγωγή είναι από το Αίγιο της Αχαΐας απ’ τη μεριά του πατέρα του και από τη Ναύπακτο απ’ τη μεριά της μητέρας του. Οι βασικές σπουδές του στη μουσική είχαν να κάνουν με την κιθάρα. «Την εποχή που ξεκινούσα να κάνω μουσική, η κλασική κιθάρα ήταν σπάνιο όργανο. Ξεκίνησα με πιάνο δηλαδή, μέχρι να βρω τον κατάλληλο δάσκαλο στην κιθάρα». Έτσι, ο Παπαδημητρίου, όντας φοιτητής στα Γιάννενα, έψαχνε τρόπο να ιδρύσει το πρώτο κρατικό ωδείο Ιωαννίνων ως παράρτημα του ωδείου Θεσσαλονίκης. 

Μου εξηγεί πως τον αναζήτησαν οι ίδιοι οι θεσμικοί παράγοντες για την ίδρυση του Κρατικού Ωδείου Ιωαννίνων. «Τότε, στα μέσα του ’80, είχε ξεκινήσει το θέμα που επανήλθε πρόσφατα στην επικαιρότητα. Τα ιδιωτικά ωδεία να έχουν κατά κάποιο τρόπο τα διαπιστευτήρια τους στις Μουσικές Ακαδημίες. Μετά απ’ όλη αυτή την κίνηση, παρόλο που η ιδέα δεν ευδοκίμησε, δημιουργήθηκαν τα δημοτικά Ωδεία». Ο Παπαδημητρίου βρέθηκε, λοιπόν, να διδάσκει κλασική κιθάρα στο Δημοτικό Ωδείο της πόλης, όπου ήρθε σε επαφή με την παράδοση. Του ζητήθηκε να συμμετάσχει ως κιθαριστής επί σκηνής σε μία θεατρική παράσταση του Γιώργου Αρμένη: Το έργο ήταν στην ουσία «μια πρόβα μεσ’ στην πρόβα» με ένα θεατρικό μπουλούκι που γυρνάει στην Ήπειρο. «Έβγαινα με την κιθάρα μαζί με έναν κλαρινιτζή, αλλά η κιθάρα θεωρήθηκε παράταιρο όργανο και προτιμήθηκε το λαούτο, το οποίο βέβαια ήταν άγνωστο τότε ακόμα και στην Ήπειρο. Είχαν χαθεί τα παλιά όργανα και αντικατασταθεί από τις κιθάρες». Δεν θα ξεχάσει όταν στην πρώτη πρόβα κιόλας πήγαν και βρήκαν ένα λαούτο από’να χωριό που δεν είχε καν χορδές. Αυτή ήταν όμως η πρώτη του ουσιαστική επαφή με την παραδοσιακή μουσική! 

Τραγούδια είχε ξεκινήσει να γράφει από πολύ νωρίς ο Παπαδημητρίου, με το που έπιασε σχεδόν την κιθάρα στα χέρια του. Τονίζει, ωστόσο, πως η παράδοση προκάλεσε μιαν αλλαγή πορείας στη ζωή του. «Ανέκαθεν μου άρεσαν οι λαϊκές μουσικές. H κιθάρα, παρότι κλασικό όργανο, έχει μια λαϊκή βάση, εκπορευόμενη από την Ισπανία του Lorca». Μέσα απ’ την επαφή του με τους λαϊκούς μουσικούς, ίδρυσε μία ομάδα που χρησιμοποιούσε αυθεντικά παραδοσιακά όργανα, τα περισσότερα από τα οποία φτιάχτηκαν στην Αθήνα: Κανονάκι, σαντούρι, λαούτο, ούτι, «όργανα άγνωστα για την εποχή», όπως μου λέει. Στο σημείο αυτό τού θυμίζω το συγκρότημα Δυνάμεις του Αιγαίου, τους πρώτους που επανέφεραν στη δισκογραφία τα συγκεκριμένα όργανα. «Μόνο αυτοί υπήρχαν και θυμάμαι ότι στα μουσικά σεμινάρια που κάναμε ως κιθαριστές στον Βόλο, έρχονταν πολλά απ’ τα παιδιά αυτά και γίναμε φίλοι». 

Το σχήμα του Παπαδημητρίου ξεκίνησε τη δράση του από το Αίγιο το 1989 και του έδωσε τη δυνατότητα να μάθει κι ο ίδιος και να παίζει μέχρι σήμερα πάρα πολλά παραδοσιακά όργανα. Δεν άργησαν να τους ανακαλύψουν η αείμνηστη Δόμνα Σαμίου και ο Χρόνης Αηδονίδης. «Επί ένα χρόνο ο Αηδονίδης ξεκινούσε από την Αθήνα κι ερχόταν στο σπίτι μου στο Αίγιο για να μας κάνει μάθημα. Φαντάζεστε τι τρομερή τιμή ήταν! Έκανε όλη μέρα μάθημα και τα βράδια καθόμασταν και συζητάγαμε. Σιγά – σιγά άρχισε να μας φέρνει και παιδιά απ’ άλλες περιοχές και δημιουργήθηκε ένας σημαντικός πυρήνας μουσικών». Αναφέρεται, έτσι, σε μουσικούς, οι οποίοι στη συνέχεια διέπρεψαν στο χώρο τους, σαν τον κουμπάρο του, τον Πάνο Δημητρακόπουλο στο κανονάκι, τον Κώστα Μερετάκη στα κρουστά κ.α. Ρωτάω τον Παπαδημητρίου μήπως η ενασχόληση του με τις ομάδες και τη μουσική εκπαίδευση, άφησε πίσω το συνθετικό του έργο. Μου διευκρινίζει πως έγραφε από τότε δικά του κομμάτια, επηρεασμένα φυσικά από την παράδοση.

Τη δεκαετία του ’90, όντας διορισμένος καθηγητής φιλόλογος, δεν μπήκε στο ρεύμα του έντεχνου τραγουδιού, που βασίστηκε κατά κόρον στην παράδοση. Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας συνέχισαν στο ενεργοποιημένο μουσικά και δισκογραφικά κέντρο της Αθήνας, αλλά ο ίδιος παρέμεινε μακριά. «Δεν ακολούθησα την ίδια πορεία με τους άλλους, όμως το ίδιο διάστημα ψαχνόμουν εντός μου και μάζευα το υλικό μου. Με την τόσο μεγάλη άνθηση του νέου έντεχνου τραγουδιού, κατάλαβα ότι ήταν πολύ μεγάλο το κύμα για να μπορέσω να ”διαγωνιστώ” κι εγώ, επομένως αναζήτησα ένα πιο προσωπικό ύφος». Σύντομα κατάλαβε πως δεν έχει μεγάλη σημασία να παίρνει κομμάτια της παράδοσης με σκοπό να φτιάχνει νέα κομμάτια, όσο το να αποσυνθέσει μέσα του την παράδοση καθαυτή ώστε να την ανασυνθέσει εν συνεχεία. 

Η συμμετοχή του στη δισκογραφία σχετίζεται άμεσα με την ποίηση. Η πρώτη επίσημη καταγραφή του έγινε το 2000 με ένα CD του Πανεπιστημίου Πατρών, που έφερε τον τίτλο «Έρωτας Ποίησης – Αγάπης Μέλος». Είχε ο ίδιος την επιμέλεια και περιείχε διασκευές σε κλασικά κομμάτια των Μ.Χατζιδάκι – Μ. Θεοδωράκη, όπως και δικές του μελοποιητικές δημιουργίες στον «Ερωτικό λόγο» του Σεφέρη, λόγου χάριν. Η ενασχόληση του με τα φιλολογικά και τα μουσικά, τον έκανε να αναζητήσει τη μουσικότητα του λόγου, την άλλοτε φανερή και την άλλοτε πιο υπαινικτική. «Ο αρχαίος λόγος είχε την προσωδία» μου εξηγεί, «το Ω μικρόν και το Ω μέγα, τα οποία σήμερα δεν προφέρονται έτσι, η μουσικότητα τους όμως έχει παραμείνει στους ρυθμούς των τραγουδιών, ακόμα και τους χορούς. Ο καλαματιανός υπάρχει και σήμερα, ασχέτως αν χρειάζεται περισσότερες συλλαβές για να στηρίξουν το ρυθμικό σχήμα του. Η μουσικότητα συνεχίζεται απαράλλαχτη». Είναι πολύ ενδιαφέροντα αυτά που λέει ο Σάκης Παπαδημητρίου, πραγματικά! 

«Πολλοί λίγοι Έλληνες γνωρίζουν», συνεχίζει και με ”στέλνει”, «ότι ο Εθνικός Ύμνος των ΗΠΑ είναι ένα ύμνος στον Ανακρέοντα. Πριν μπουν οι στίχοι του από τους Αμερικανούς, οι στίχοι του Ανακρέοντα ήταν ένας ύμνος στο ανθρώπινο δικαίωμα στην ευτυχία μέσω του Κρασιού και του Έρωτα». Το έργο μ’ αυτόν τον τίτλο, «Του Κρασιού και του Έρωτα», περιείχε μελοποιημένη από τον Παπαδημητρίου ποίηση του Ανακρέοντα, της Σαπφούς και άλλων αρχαίων λυρικών ποιητών, τους οποίους μετέφρασε ο ίδιος ως φιλόλογος. Μάλιστα, σε ένα τραγούδι κράτησε την αρχαία γλώσσα κατά το ήμισυ με σκοπό να φανερώσει πως διασώζεται η μελωδικότητα και η ρυθμική γραμμή. Ως ερμηνευτής του έργου κλήθηκε ο Βασίλης Λέκκας που συνδύαζε το διονυσιακό με το απολλώνιο στοιχείο, «στοιχείο που έλκυσε σίγουρα και τον Μάνο Χατζιδάκι να τον διαλέξει», σύμφωνα με τον Παπαδημητρίου. Το CD κυκλοφόρησε το 2005 και έκανε μεγάλη επιτυχία κυρίως σε χώρες του εξωτερικού, όπου έδωσαν πολλές συναυλίες σε φεστιβάλ και πήραν διθυραμβικές κριτικές. Δεν μπορώ εδώ, βέβαια, να μην τον ρωτήσω για το χαμηλών τόνων προφίλ του, για το ότι δεν ακούστηκε ευρέως η δουλειά του, αλλά και ο ίδιος ως συνθέτης. «Το συναντώ ακόμα και σήμερα. Κάποτε είδα μια συνέντευξη της Λίνας Νικολακοπούλου στην τηλεόραση, που έλεγε πόσο εύκολο είναι κανείς να δηλώσει σήμερα την παρουσία του. Κακώς συμβαίνει, γιατί πολλά πράγματα που αξίζουν, δεν έρχονται από το κέντρο και χρειάζεται να πληρώσουν πολλά διόδια ως εδώ – έτσι είχε πει η Νικολακοπούλου. Ίσως κι εγώ να ανήκω ανάμεσα στους ανθρώπους αυτούς, αφού ουδέποτε με ενδιέφερε ως άνθρωπος και ως χαρακτήρας η προβολή και η δημοσιότητα. Το δέχομαι φυσικά και όχι μοιρολατρικά». 

Η τωρινή εργασία του με την Κική Δημουλά και τη Μαρία Φαραντούρη, η αιτία της συνάντησης μας, ήταν ένα project που δουλευόταν εδώ και 12 – 13 χρόνια, «όταν η Κική Δημουλά δεν είχε ακόμα μελοποιηθεί, ούτε είχε τύχει της σημερινής προβολής». Ο Παπαδημητρίου γνωρίστηκε με την ποιήτρια σε μια εκδήλωση του Συλλόγου Φιλολόγων, όταν τον φώναξαν να πλαισιώσει τις απαγγελίες της με την κιθάρα του. Από την πρώτη συνάντηση τους στο ξενοδοχείο της, εντυπωσιάστηκε από τη φρεσκάδα του μυαλού της και την ευφΐα της, «πραγματικά κάθε λόγος της ήταν και μία διατριβή». Για εκείνη την εκδήλωση, ο συνθέτης σκέφτηκε να μελοποιήσει και να παρουσιάσει ένα ποίημα της, τιμής ένεκεν. Τον επόμενο καιρό μελέτησε διεξοδικά την ποίηση της και κατέληξε να μελοποιήσει όχι σκόρπια ποιήματα της, αλλά από μία συγκεκριμένη συλλογή της, το «Τελευταίο σώμα μου». 

Η πρώτη παρουσίαση του έργου είχε γίνει με την Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων της Πάτρας υπό τη διεύθυνση του αείμνηστου Θανάση Τσιπινάκη το 2010. Του έδωσε τη φόρμα του ορατόριου, αφού τα ποιήματα αφορούσαν τα πάθη του ανθρώπου μαζί με τις απόψεις και τις κρίσεις της Δημουλά για τη ζωή και το γίγνεσθαι. Το «αίφνης» παίζει μεγάλο ρόλο στην ποίηση της Δημουλά, δηλώνοντας όλο αυτό το ευμετάβολο της ανθρώπινης ύπαρξης. «Χρόνε θεοκατέβατε, έλα και απάλλαξε με απ’ το τελευταίο σώμα μου εδώ πάνω» τον ακούω να μου λέει, δανειζόμενος στίχους της, που μελοποίησε. Πρόκειται έτσι για ένα ορατόριο, ένα ρέκβιεμ του σύγχρονου ανθρώπου. Η Δημουλά «φεύγει» απ’ τους εθνικούς ποιητές, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη, τον Ελύτη, «πηγαίνοντας» στον παγκοσμιοποιημένο άνθρωπο του σήμερα. Στο «Όνειρο», απόσπασμα από το ποίημα με τίτλο «Σύνδρομο», η Δημουλά λέει στην ουσία για ένα πίνακα του Πικάσο που της δημιούργησε συναισθήματα και το όνειρο της για να μην υπάρχουν σύνορα και «ελεύθερα να μπαίνεις σε άνθρωπο». Το ποίημα αυτό πραγματικά απογειώνει με τη φωνή της η Φαραντούρη, με την οποία βρέθηκαν μέσω ενός κοινού φίλου. «Η Φαραντούρη είναι ταυτισμένη με τη μελοποιημένη ποίηση και φυσικά πρόκειται για την εθνική μας τραγουδίστρια σε ένα παγκόσμιο επίπεδο κύρους και καταξίωσης». Αρχικά της πρότεινε να τραγουδήσει το «Όνειρο», αλλά εκείνη του ζήτησε να ακούσει κι άλλα ώσπου τελικά κατέληξε να γίνει η αποκλειστική ερμηνεύτρια του έργου.

Στην παράσταση στο «Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης» ποιήματα θα απαγγείλει και η σπουδαία ηθοποιός Εύα Κοταμανίδου. «Η Εύα είναι σαν το καλό κρασί, που όσο παλιώνει, τόσο ευωδιάζει». Με ενημερώνει πως χτυπήθηκε πρόσφατα και από μια τραγωδία – η Κοταμανίδου έχασε δυστυχώς την αδερφή της στην τραγωδία στο Μάτι. Απ’ την άλλη, ο Σάκης Παπαδημητρίου δεν παραλείπει να δηλώσει την ικανοποίηση του που το έργο του θα ενσαρκώσουν τρεις γυναίκες κορυφαίες η κάθε μία στον τομέα τους: Η Κική Δημουλά στην ποίηση, η Μαρία Φαραντούρη στο τραγούδι και η Εύα Κοταμανίδου στην απαγγελία. Ποιήματα θα διαβάσει και η Ειρήνη Γρέκα, μια νέα εξαιρετική ηθοποιός, ενώ θα συμπράξει το σχήμα Ηδύφωνο. 

* Η παράσταση του Σάκη Παπαδημητρίου, «Το τελευταίο σώμα μου», σε ποίηση Κικής Δημουλά, με σολίστ τη Μαρία Φαραντούρη, θα πραγματοποιηθεί στο «Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης» την Τετάρτη 8 Μαΐου στις 9 το βράδυ. Διαβάζουν: Εύα Κοταμανίδου – Ειρήνη Γρέκα. Ενορχηστρώσεις: Γιώργος Αναστασόπουλος – Άσπα Παπαδημητρίου