Άλφρεντ Χίτσκοκ: "Ο μαιτρ της Αγωνίας"

Είναι ο διασημότερος σκηνοθέτης που εμφάνισε ο κλασικός κινηματογράφος και ένας από τους λίγους σκηνοθέτες σε ολόκληρο τον κόσμο που προσελκύει το κοινό μόνο με το όνομα του, ανεξάρτητα από το ποιοι ηθοποιοί πρωταγωνιστούν στις ταινίες του. Το έργο του (53 ταινίες μεγάλου μήκους) αντανακλά ως μαγικός καθρέφτης όλους τους μηχανισμούς του κλασικού κινηματογράφου, αλλά και τη βαθύτερη λειτουργία και λογική του. Πίσω από τη σχετικά ανάλαφρη και ψυχαγωγική ίντριγκα των ταινιών του, κρύβεται ένα περίπλοκο δομικό πλέγμα, μια σειρά από σχέσεις και σημάνσεις που διατρέχουν το χιτσκοκικό κείμενο και το κάνουν ηδονικό και πλούσιο σε ερμηνεία.

Τον απεκάλεσαν «μαιτρ» του τρόμου, αν και ουσιαστικά έκανε μόνο δύο αυθεντικά θρίλερ τρόμου (Ψυχώ και Φρενίτις). Ήταν όμως αναμφίβολα ο «μαιτρ του σασπένς» εννοώντας με αυτό όχι μόνο τα συναισθήματα αγωνίας και φόβου που προκαλούν ορισμένες σκηνές των ταινιών του, αλλά το γεγονός ότι ο Χίτσκοκ αρεσκόταν να παίζει με το θεατή, να τον οδηγεί σε λάθος πίστες, να τον θέτει  μπροστά σε μυστήρια, να τον κάνει συνένοχο των επιθυμιών, των ηρώων του, να του ενεργοποιεί τον πόθο για την περαιτέρω εξέλιξη της μυθοπλασίας και να τον κρατά για λίγο σε εκκρεμότητα, ώστε να παραδοθεί στην ηδονή της κινηματογραφικής αφήγησης.

Τα σενάρια του δεν τα γράφει ο ίδιος. Όλα όμως ακολουθούν την ίδια περίπου σειρά. Πάντα υπάρχει μια ηρωίδα, αγνά όμορφη, γεμάτη εσωτερικότητα (Ίνγκριντ Μπέργκμαν, Τζόαν Φοντέιν, Τερέζα Ράιτ, Τίπι Χέντρεν, Γκρέις  Κέλι…). Αυτή είναι το θύμα. Το θύμα του ανδρός  που είτε ονομάζεται Λόρενς Ολίβιε ή Γκρέγκορι Πεκ ή Κάρυ Γκραντ ή Τζόσεφ Κόττεν ή Άντονι Πέρκινς έχει πάντοτε τα εξής χαρακτηριστικά: Είναι 40άρης, γόης, κομψός, έξυπνος, ακατανόητος και έχει την ικανότητα να πλέκει γύρω από το θύμα του δίχτυα τρόμου, αμφιβολιών και υποψίας. Την αγαπάει ή τη μισεί; Θα τη σκοτώσει; Τι μυστικό κρύβει άραγε η διαγωγή του Μαξ Ντε Ουίντερ στη Ρεβέκκα; Το γάλα που προσφέρει ο Κάρυ Γκραντ στη Τζόαν Φοντέν στο «Υποψίες» περιέχει δηλητήριο; Ο φακός του Χίτσκοκ από τους  πιο ευλύγιστους του κόσμου, πλησιάζει το ποτήρι με το γάλα, ακολουθώντας το πανικόβλητο βλέμμα της ηρωίδας και το αίμα των θεατών παγώνει. Ο Τζόζεφ Κόττεν στο «Σκιά Υποψίας» τι είναι ακριβώς; Ο λατρεμένος και γοητευτικός θείος της Τερέζας Ράιτ ή ο δολοφόνος που ζητούν οι εφημερίδες ολόκληρης της Αμερικής;

Το ξυράφι που γυαλίζει στο φεγγαρόφωτο τι ζητάει στα χέρια του σχιζοφρενούς Γκρέγκορι Πεκ στην «Έκσταση»; Το ηδονοβλεπτικό  βλέμμα του Άντονι Πέρκινς στο «Ψυχώ» που παρακολουθεί την ηρωίδα στο μπάνιο κρυφά από μία τρύπα είναι δικό του ή της παρανοϊκής μητέρας  του;

Η περιβόητη αφηγηματική αποτελεσματικότητα του Χίτσκοκ στηριζόταν κυρίως στις οπτικές εκφραστικές δυνατότητες του κινηματογράφου. Η γραφή του ήταν πρωτίστως οπτική και δευτερευόντως λεκτική (οι πιο αδύναμες σκηνές του Χίτσκοκ είναι οι διαλογικές). Για αυτό, αν και έγινε διάσημος ως σκηνοθέτης του ομιλούντος ήταν ένας μεγάλος δημιουργός του βωβού κινηματογράφου. Μέχρι και την τελευταία ταινία του, δούλευε λες και ο κινηματογράφος ήταν ακόμα βωβός.

Οι ταινίες του Χίτσκοκ από τους μελετητές του κατατάσσονται ως εξής:

Α. Αρχίζει το 1922 όταν ο Χίτσκοκ σε ηλικία 23 μόλις ετών περνά πίσω από την κάμερα και τελειώνει με το «The Manxman» το 1929.

Καλύτερη ταινία αυτής της περιόδου, θεωρείται το «Ring», η πρώτη ταινία που ο Χίτσκοκ δείχνει το μέτρο του κωμικού του ταλέντου. Αυτό που κάνει εντύπωση, είναι ότι το κωμικό δεν γεννιέται ποτέ μέσα από λεκτικά καλαμπούρια η γκαγκ, αλλά μέσω του μοντάζ, της σύνδεσης και της σύγκρισης των πλάνων.

Η οπτική ευρηματικότητα της ταινίας ενίσχυε την πεποίθηση ότι ο βωβός κινηματογράφος ήταν πιο κοντά στην αναζήτηση μιας ιδιότυπης κινηματογραφικής γλώσσας που στηριζόταν στα οπτικά στοιχεία, παρά ο ομιλών που επέφερε τη Δικτατορία του λόγου στην εικόνα.

Β. Η Αγγλική περίοδος του ομιλούντα. Είμαστε στο 1929. Ο ομιλών κινηματογράφος είναι μια πραγματικότητα πλέον στην Αμερική και ο μαιτρ επιχειρεί το πρώτο ηχητικό του πείραμα, τον εκβιασμό. Σε αυτήν την ταινία ο Χίτσκοκ χρησιμοποιεί ένα τέχνασμα που θα το επαναλαμβάνει σε όλο το μετέπειτα έργο του: Βάζει μια απλή κουτσομπόλα νοικοκυρά να διηγείται με απόλυτη ψυχραιμία και αφέλεια τι θα έκανε αν ήταν αυτή ο δολοφόνος. Είναι μία πίστη του ότι όλοι μας είμαστε εν δυνάμει δολοφόνοι. Ακολουθούν: «Ο Φόνος», «Ο αριθμός 17», «Τα 39 σκαλοπάτια», «Μυστικός Πράκτορας», «Η Κυρία Εξαφανίζεται», «Η ταβέρνα της Τζαμάικα», το τελευταίο έργο της βρετανικής περιόδου που εδραίωσε ακόμα περισσότερο τη φήμη του Χίτσκοκ, ο οποίος ξεκινά πλέον να κατακτήσει το Χόλυγουντ.

Γ. Αμερικανική περίοδος. Ερχόμενος στην Αμερική, γύρισε μια τυπική αγγλική ταινία το 1940, τη Ρεβέκκα, που βασίζεται σε ένα βιβλίο της Δάφνης Ντι Μωριέ. Ο Χίτσκοκ σκηνοθετικά τόνισε εξαρχής την παραμυθένια πλευρά της ιστορίας («κατά βάθος, η ιστορία της Ρεβέκκας συγγενεύει πολύ με τη Σταχτοπούτα», παρατηρεί εύστοχα ο Τριφό), αποδίδοντας στα δρώμενα μια σχεδόν ονειρική διάσταση και φωτίζοντας τα με μια ψυχαναλυτική οπτική. Η Ρεβέκκα είναι ένα παραμύθι και όπως όλα τα παραμύθια είναι μια συγκαλυμμένη ιστορία τρόμου.

Ακολουθεί το «Πολεμικός Ανταποκριτής» (1940), οι «Υποψίες» (ο Χίτσκοκ επανέρχεται στο αγαπημένο του θέμα, αυτό της κρίσης εμπιστοσύνης στη σχέση ενός ζευγαριού, στην υποψία ότι πίσω από την πρόσοψη κρύβεται μια τρομακτική αλήθεια), το «Νοτόριους» (1946). Το «Νοτόριους» για πολλούς θαυμαστές του είναι η καλύτερη ασπρόμαυρη ταινία του. Επειτα η «Υπόθεση Παραντάιν» (1947) και ακολουθεί η ταινία «Ο δολοφόνος έρχεται κάθε βράδυ», με την οποία κλείνει η περίοδος αυτή.

Δ. Το αποκορύφωμα της χιτσκοκικής τέχνης.

Σε αυτή την περίοδο ανήκουν τα αριστουργήματα του. «Ο άγνωστος του Εξπρές» (ταινία κλειδί για την κατανόηση του χιτσκοκικού έργου), «Τηλεφωνήσατε Ασφάλεια Αμέσου Δράσεως» (με την ταινία αυτή ο Χίτσκοκ εγκαινιάζει τη σύντομη συνεργασία του με την πανέμορφη Γκρέις Κέλι η οποία ίσως είναι η ηθοποιός που βρίσκεται καλύτερα στο αισθητικό ιδεώδες του Χίτσκοκ και η τέλεια ερμηνεύτρια των ταινιών του), «Σιωπηλός Μάρτυς» (1954). Για πολλούς μελετητές είναι το αριστούργημα του με θέμα τη σχέση θεατή θεάματος. Ο ίδιος θα πει στον Τριφό «Το φιλμ αυτό μας έδινε τη δυνατότητα να κάνουμε μια καθαρά κινηματογραφική ταινία. Έχουμε έναν ακινητοποιημένο άνθρωπο που κοιτάει έξω. Αυτό είναι ένα μέρος του φιλμ. Το δεύτερο δείχνει τι κοιτά και το τρίτο τις αντιδράσεις του. Πρόκειται για την πραγμάτωση της πιο καθαρής έκφρασης της κινηματογραφικής  ιδέας».

«Ποιος σκότωσε τον Χάρι» (1956). Αυτή η ταινία διαθέτει την πιο όμορφη έγχρωμη φωτογραφία από όλο το έργο του σκηνοθέτη. Ακολουθούν «Ο άνθρωπος που ήξερε πολλά», «Vertigo» (1958). Το «Vertigo» είναι ένα από τα πιο παράξενα, πυκνά υποβλητικά έργα του σκηνοθέτη και ίσως μία από τις δέκα καλύτερες ταινίες του ομιλούντος κινηματογράφου. Στη συνέχεια, έρχονται το «Στη Σκιά των τεσσάρων Γιγάντων», «Ψυχώ» (1960).

Η πιο ξακουστή ταινία του Χίτσκοκ που σφράγισε τη φήμη του ως «μαιτρ του τρόμου. Η πιο σκοτεινή ταινία του Χίτσκοκ. Το εύρημα του σκηνοθέτη βρίσκεται σε μία επιβλητική αρχιτεκτονική δομή όπου ένα κάθετο συγκρότημα (το μητρικό σπίτι) δεσπόζει και επιβλέπει ένα οριζόντιο (το μοτέλ). Ο τρόμος γεννιέται μέσα από την επικοινωνία των δύο χώρων που κανένας δεν τους διασχίζει ατιμώρητα εκτός από τον ψυχοπαθή ήρωα που τους κατοικεί με την ίδια φυσικότητα, ακριβώς γιατί είναι διχασμένος με δύο ταυτότητες. Ο ήρωας Νόρμαν Μπέιτς αποδεικνύεται η πιο δυνατή μορφή που έδωσε ποτέ το χιτσκοκικό πάνθεον. Σε αυτό συμβάλει καίρια η εκπληκτική ερμηνεία του Άντονι Πέρκινς.  

«Τα Πουλιά» (1963). Μια ταινία με πρωτοποριακά εφέ για την εποχή της η οποία προαναγγέλλει τις ταινίες καταστροφής της δεκαετίας του ’70. Επίσης, για να εντείνει τη δραματική ένταση, έβαλε ηλεκτρονική μουσική και έγινε προάγγελος της σημερινής εποχής.

«Μάρνι» (1964). Η τελευταία μεγάλη ταινία του Χίτσκοκ. Η σκηνοθετική του μαεστρία απόλυτη. Χρώματα και ντεκόρ που συμβάλλουν στη δημιουργία της απαιτούμενης  ατμόσφαιρας.  

Στη συνέχεια, ακολουθούν ταινίες  πιο αμφιλεγόμενες  ή συμπαθητικές επιτυχίες που απλώς θα θυμίζουν το παλιό μεγαλείο του σκηνοθέτη (Φρενίτις, Οικογενειακή Συνωμοσία). Ο Άλφρεντ Χίτσκοκ σχεδίαζε καινούργιες ταινίες, τον πρόλαβε όμως ο θάνατος στις 30 Απριλίου του 1980. Ο κινηματογράφος έχασε έναν από τους μεγαλύτερους, ευφυέστερους και απολαυστικότερους σκηνοθέτες της ιστορίας του.  Πολλοί προσπάθησαν να τον μιμηθούν κανείς όμως  δεν κατάφερε να αντικαταστήσει την άφθαστη τέχνη του «μαιτρ του σασπένς».

Πηγές:

Μπάμπης Ακτσόγλου (2003), Άλφρεντ Χίτσκοκ, Αιγόκερως

Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάννικα