Αλεξάνδρα Μπελεγράτη: "Οι συγγραφείς παραμένουν παιδιά μέσα τους"

Με αφορμή το Workshop Σεναρίου: Ταξίδι στις εικόνες, το koutipandoras.gr μίλησε με την εισηγήτρια Αλεξάνδρα Μπελεγράτη για τις δυνατότητες της γραφής, το μικρόβιο της δημιουργικότητας και την έμπνευση ως δομικό στοιχείο της συγγραφικής διαδικασίας. H Αλεξάνδρα Μπελεγράτη είναι συγγραφέας, σεναριογράφος και θεατρική συγγραφέας. Είναι μέλος της Ένωσης Σεναριογράφων Ελλάδος. Έχουν εκδοθεί δύο μυθιστορήματα της το «Έτσι έπρεπε να γίνει» από τις εκδόσεις Iason Books (www.iasonbooks.com.gr) το 2011 και το “Κουτί με τα ανθισμένα κοσμήματα” από τις εκδόσεις Πηγή (www.pigi.gr), το 2013. Έχει γράψει τέσσερα θεατρικά έργα: «Κλωστή», «Έξω από το σώμα», «Ballroom dance» και «Λέξεις ανάμεσα μας».

-Πιστεύετε πως η δημιουργικότητα στη γραφή είναι έμφυτο ταλέντο ή κάτι που μπορεί να διδαχθεί;

“Η δημιουργικότητα είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης. Υπάρχει μέσα μας. Σκεφτείτε ότι, ένα παιδί θα μπορούσε να παίξει με ένα κορδόνι για ώρες, μην σας πω για μία ολόκληρη μέρα, βρίσκοντας χιλιάδες τρόπους εφαρμογής του σε οτιδήποτε. Όμως όσο μεγαλώνουμε, οι κοινωνικές συνθήκες εντός και εκτός σπιτιού, το εκπαιδευτικό σύστημα έτσι όπως είναι διαμορφωμένο, αλλά και ο τρόπος ζωής που έχουμε, μας απογυμνώνει από το κομμάτι της ενεργητικής δημιουργίας. Όσον αφορά τη γραφή… Πιστεύω ότι όχι, δεν διδάσκεται η δημιουργικότητα στη γραφή. Αυτό που μπορεί να μοιραστεί, είναι ο τρόπος ανίχνευσης της δημιουργικότητας.

Φυσικά και διδάσκεται η τεχνική της γραφής, ο τρόπος, αλλά μέχρι ενός σημείου. Μετά χρειάζεται να σε τρώει το σαράκι της δημιουργίας. Ξέρετε, η δίψα για δημιουργία, είναι εσωτερική ανάγκη, είναι εμμονή, είναι αρρώστια, είναι η επαφή με το ‘θείο’, με τη Μούσα που έχει ο κάθε δημιουργός.

Τώρα αν με ρωτάτε προσωπικά, πλέον δεν μπορώ να αναπνεύσω αν δεν γράφω, αν δεν παράγω δημιουργία. Μόνο οι λέξεις «αγαπώ με πάθος, αληθινά» θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν αυτό που είμαι και κάνω τώρα.    

-Πως μπορεί να βοηθήσει τη δημιουργικότητα η διδασκαλία;

Απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει η δίψα και η επιθυμία να βρει κανείς το μονοπάτι του, τη δική του δημιουργική έκφραση, να βρει το κίνητρο να αρχίζει να ψάχνει έξω από τα ασφαλή νερά του.

Εδώ έρχεται η καλή συγκυρία. Ίσως να βρει έναν άνθρωπο που έχει περπατήσει πριν στο δάσος της γραφής, να έχει δουλέψει νωρίτερα όσα έχει ανάγκη να μάθει. Έναν άνθρωπο που να τον εμπιστεύεται και να τον εμπνέει. Νιώθω ευγνωμοσύνη για τον σεναριογράφο Αλέξανδρο Γεωργιακάκη, τον καθηγητή σινεμά στο Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα και σεναριογράφο, Prof. Andrew Horton, τον guru των σεναριογράφων, τον Bob McKee αλλά και άλλους, συγγραφείς και σεναριογράφους, που βρέθηκαν στο δρόμο μου, και μου έδειξαν πως να χτίζω το υλικό μου. Πιστεύω ότι πάντα έρχεται αυτό και αυτός που έχουμε μεγαλύτερη ανάγκη την κατάλληλη στιγμή.

Αλλά ποτέ δεν φτάνει μόνο αυτό. Αυτός που έχει δίψα να μάθει, πρέπει να δίνει στον εαυτό του μικρά κίνητρα καθημερινά. Ένα βιβλίο, μια ιστορία, μια ταινία, μια εικόνα στο δρόμο, ένα άγγιγμα ψυχής από έναν άλλο άνθρωπο. Αρκεί να είμαστε ανοιχτοί.

Αυτός που έχει ανάγκη να αλλάξει, να εμπνευστεί, να εξελιχθεί, να μεταμορφωθεί, να πετάξει το παλιό του δέρμα και να γίνει ο νέος του εαυτός, μπορεί από οπουδήποτε να αντλήσει την έμπνευση που θα του δώσει την εμπειρία. Να έρθει σε επαφή με το καλά κρυμμένο κομμάτι του εαυτού του, να βρει το δημιουργικό του εαυτό και να τον αφήσει να αναπνεύσει και να αναπτυχθεί, με αργά βήματα.

Φανταστείτε, θα σας δώσω ένα υπερβολικό παράδειγμα αλλά το πιστεύω έντονα… Τι κάνουμε στον αληθινό εαυτό μας. Τον έχουμε βάλει τιμωρία για χρόνια, ακυρώνοντας την κάθε του δημιουργική απόπειρα ως λάθος, ανώριμη, κλπ. Πρέπει να μπούμε στη διαδικασία (που δεν είναι καθόλου εύκολη πολλές φορές) να το βρούμε, να το ξεθάψουμε, να το δεχθούμε με τις πληγές του και μετά να το πάρουμε από το χέρι και να το βγάλουμε στο φως, να μας εμπιστευτεί και να του πούμε μίλα μας, δεν θα σε αφήσουμε ποτέ ξανά στο σκοτάδι!   

Πιστεύω ότι η παιδικότητα είναι απόλυτα συνδεδεμένη με την δημιουργικότητα. Όσους συγγραφείς και σεναριογράφους έχω γνωρίσει στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όσο διαφορετικοί και αν είναι ως ιδιοσυγκρασίες και ως άτομα, έχουν ένα κοινό γνώρισμα:  Παραμένουν παιδιά μέσα τους.

-Ποιες είναι οι σημαντικότερες δυσκολίες που συναντάει κανείς κατά τη διάρκεια της συγγραφής;

Η πνευματική εργασία είναι περίεργη υπόθεση. Δεν σε αφήνει ποτέ, ούτε μπορείς να την αφήσεις. Είναι πάντα μέσα σου. Κουβαλάς τους ήρωες την ώρα που συναντάς φίλους, την ώρα που μαγειρεύεις, μπορεί να βρεις άκρη με ένα κομμάτι της πλοκής που δεν έβγαινε σωστά. Περπατάς στο κέντρο και βρίσκεις μια στοά που ο ήρωας σου κάνει κάτι. Ένα φτερό πέφτει από τον ουρανό μπροστά σου και είναι έμπνευση. Ακόμα και την ώρα του ύπνου, μπορεί το υποσυνείδητο σου να μιλήσει και να σου βρει ένα εξαιρετικό τέλος ή μια ανατροπή που δεν είχες καν φανταστεί.

Με όλα αυτά, θέλω να πω ότι η συγγραφική δουλειά είναι με έναν τρόπο άχρονη στο πεπερασμένο του καθημερινού ανθρώπου, όπως είναι και οι συγγραφείς/δημιουργοί.

Η συγγραφή, παρά τη ρομαντική εικόνα  που έχουν πολλοί, απαιτεί τουλάχιστον  τέσσερις ώρες καθημερινή πνευματική εργασία, εργασία με σύστημα και πειθαρχεία. Η μεγαλύτερη μου φοβία είναι τα ατελή έργα. Μια άλλη δυσκολία είναι όταν θέλεις να πεις πολλά πράγματα μαζί. Πολλοί, συνήθως νέοι δημιουργοί, έχοντας την χαρά της δημιουργίας, εγκλωβίζονται σε μια ιστορία που δεν ξέρουν πώς να την ολοκληρώσουν γιατί μέσα τους υπάρχουν άλλες δυο-τρεις. Αυτό πρέπει να το μάθει κανείς.

Πρέπει κάποιος να διαλέξει κάτι που αγαπά πολύ, ένα θέμα που θα θέλει να παθιαστεί, έναν ήρωα που θα θαυμάζει,  μια ιστορία που τον γοητεύει, για να μπορεί να αντέξει μαζί του μέρες, μήνες ή ακόμα και χρόνια και να μην τον παρατήσει στα μισά.  

– Αν η έμπνευση χαθεί πως πιστεύετε ότι μπορούμε να την ξαναβρούμε;

Θεωρώ ότι πρέπει να αφήνουμε τα πράγματα να ρέουν από μέσα μας χωρίς άγχος και ανταγωνισμό. Ο χρόνος, όταν τον ακολουθούμε χωρίς πανικό, μας οδηγεί στη σωστή επιλογή. Άρα δεν υπάρχει θέμα έμπνευσης.

Αν μας πιάσει αγωνία να βγάλουμε απίστευτα λεφτά, να κάνουμε το επόμενο best seller ή την επόμενη οσκαρική ταινία ή αν θέλουμε να γίνουμε διάσημοι, ε, τότε θα χάσουμε κάθε είδους έμπνευση. Αν κοιτάζουμε γύρω μας τι ‘πουλάει’ και ‘τι είναι της μόδας’, θα γράψουμε ακόμα ένα πανομοιότυπο είδος που θα πάει στα αζήτητα και θα μας απογοητεύσει ή θα έχουμε τόση αγωνία να βρούμε το ‘σωστό’ για τους άλλους υλικό, που δεν θα γράψουμε ποτέ τίποτα άλλο. Και ο κύκλος του εγκλωβισμού δεν θα έχει τελειωμό.

Εκεί χάνεται το παιχνίδι: Όταν φεύγουμε από μέσα μας και κοιτάμε γύρω μας. Τι έκανε ο άλλος ενώ το στοίχημα και η ουσία είναι ο ίδιος μας ο εαυτός. Όλα είναι μέσα μας, όσες ιστορίες κουβαλάμε στα αρχέγονα γονίδια μας, από τις εμπειρίες μας, από όσα βλέπουμε και ακούμε καθημερινά χρόνια ολόκληρα. Χρειάζεται εσωτερική γαλήνη και εστίαση στη μεγαλύτερη μας επιθυμία, την συγκεκριμένη στιγμή που ψάχνουμε το νέο μας θέμα.  Τι θέλουμε να πούμε, τι μας καίει, τι μας πονάει, τι μας έχει διαλύσει, τι μας ενδιαφέρει, τι μας φοβίζει, τι είναι τόσο σκοτεινό που πρέπει να το καθαρίσουμε από μέσα μας, τι μας τρελαίνει, με τι είμαστε ερωτευμένοι… Αυτό πρέπει να βρούμε. Δεν λέω ότι είναι εύκολο. Χρειάζεται χρόνος και εσωτερική δουλειά. Αλλά πάντα έτσι δεν είναι για όσα πράγματα αξίζουν στη ζωή;

-Ποια είναι τα “μυστικά” του κόσμου της κινηματογραφικής γραφής και τι ιδιαιτερότητες έχει;

Ανεξάρτητα από το είδος γραφής, το μεγαλύτερο μυστικό ενός συγγραφέα είναι να διαβάζει ασταμάτητα και να είναι πάντα ανοιχτός σε διαφορετικά ερεθίσματα και εμπειρίες.   

Το κάθε είδος γραφής έχει τις δικές του δυσκολίες και ιδιαιτερότητες. Έχοντας την εμπειρία γραφής και στο κομμάτι των μυθιστορημάτων, θα έλεγα ότι όταν γράφω ένα μυθιστόρημα ή διήγημα, νιώθω ιδιαίτερα ελεύθερη. Με οδηγεί η υπόθεση στο επόμενο βήμα, όλα κυλάνε, ρέουν αρμονικά. Είμαι μόνη μου και δημιουργώ το δικό μου σύμπαν από την αρχή, χωρίς να έχω κανέναν ανάγκη.

Στη σεναριακή γραφή, αυτή η ελευθερία και ροή, ανήκει στο αρχικό στάδιο ανίχνευσης και χαρτογράφησης του υλικού. Στη συνέχεια χρειάζεται τεχνική, δομημένη γραφή, συνδυασμένη με δημιουργία. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της σεναριακής γραφής είναι ότι πρέπει να είσαι δημιουργός και να γράψεις όσα σε εμπνέουν ενώ, ταυτόχρονα, χρειάζεται να σκέφτεσαι αλλά και να λειτουργείς τεχνοκρατικά και ομαδικά, καθώς γράφεις και συνεργάζεσαι με μια ομάδα ανθρώπων, σκηνοθέτη, σκηνογράφου, δ/ντη φωτογραφίας, ηθοποιών, μοντέρ, κλπ, που θα πατήσουν πάνω στο γραπτό σου για να κάνουν την ιστορία σου εικόνες.

Σε αυτό εδώ το σύμπαν ο σεναριογράφος βάζει τον σκελετό, και πρέπει να σκεφτεί τον επόμενο που θα χτίσει, θα βάψει, κλπ, αφού όλοι εξαρτώνται από το πρωτογενές υλικό του. Είναι μεγάλη ευθύνη.

Δύο πράγματα είναι καλό να σκέφτεται κάποιος που γράφει σενάριο: Να γράφει με εικόνες και να νιώθει, να εκεί, ανάμεσα στο στήθος  του και να ταράζεται. Γιατί πως αλλιώς θα δημιουργήσεις συναισθήματα και εικόνες, αν ο ίδιος δεν μπεις μέσα σε όλο αυτό;  

-Η κρίση έχει επηρεάσει δημιουργικά ή ανασταλτικά τη συγγραφική δραστηριότητα;

Η κρίση εκτός του ότι διέλυσε την κοινωνία μας με διάφορους τρόπους, θεωρώ ότι, στον τομέα της δημιουργίας εν γένει, έκανε καλό.

Οδήγησε τους ανθρώπους στα άκρα, όχι μόνο χωρίς εργασία αλλά και χωρίς κοινωνικές σταθερές και δομές που θεωρούσαν αυτονόητες και κεκτημένες για δεκαετίες. Πολλοί λοιπόν, λόγω συνθηκών αναγκάστηκαν να επανεφεύρουν τον εαυτό τους, να δουν τη ζωή τους από το μηδέν, κυριολεκτικά.

Αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν τον εαυτό τους ξανά και να δουν κατάματα τις βαθύτερες ανάγκες, φόβους, αληθινές επιθυμίες τους, που έκρυβαν τόσα χρόνια καλά, λόγω έλλειψης χρόνου αλλά και απόφασης.  

Τώρα, στον καιρό της κρίσης, δεν υπάρχουν δικαιολογίες… Ή προχωράς σε κάτι που σε γεμίζει και σε κρατάει ζωντανό και αληθινό, ή διαλύεσαι και χάνεις κάθε σταθερά σε έναν κόσμο που προχωρά στο άγνωστο ασταμάτητα.

Έτσι, πολλοί στράφηκαν, εκτός των άλλων δημιουργικών δραστηριοτήτων, στη γραφή, στην έκφραση του εαυτού τους με διάφορους τρόπους, χρησιμοποιώντας είτε τους παραδοσιακούς τρόπους γραφής, λ.χ., νουβέλες, διηγήματα ή βιβλία είτε, χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο.

Η μαγεία της γραφής είναι μοναδική, από όλα τα είδη δημιουργίας. Κάποιος που γράφει, γράφει πρώτα για τον εαυτό του, για όσα τον πονάνε και για όσα αγαπάει, ενώ ταυτόχρονα με έναν τρόπο αγγίζει τις ψυχές τόσο διαφορετικών ανθρώπων σε διαφορετικά μήκη και πλάτη, με διαφορετικές ηλικίες και εμπειρίες. Είναι συγκινητικό πως άνθρωποι τόσο διαφορετικοί συγκινούνται από τις ίδιες λέξεις και τις ίδιες εικόνες.    

-Πείτε μας μερικά από τα αγαπημένα σας λογοτεχνικά βιβλία.

Θεωρώ ότι όλα ξεκινάνε από τον κεντρικό πυρήνα της ανθρωπότητας, τις ιστορίες, αλλά με την απλή, αρχέγονη μορφή τους. Έτσι έχω διαβάσει πολύ και συνεχίζω να μελετώ τον εμπνευστή Joseph Campbell, που είχε ασχοληθεί με τις μυθολογίες ολόκληρου του πλανήτη. Επίσης, διαβάζω ξανά και ξανά το βιβλίο της Dr. Clarisa Pinkola Estes, «Γυναίκες που τρέχουν με τους λύκους», είναι μύθοι και ιστορίες γυναικείων αρχετύπων και γοητευτική ανάλυση τους από την τόσο ιδιαίτερη συγγραφέα.

Θα ξεχωρίσω την συγγραφέα Ιsabel Allende και όλα της τα βιβλία, καθώς έχει τύχει να διαβάσω πάρα πολλά. Είναι μοναδική στο να σε ρουφάει μέσα στις σελίδες των βιβλίων της και να την διαβάζεις και να την ακούς παρά τα όσα ίσως εξωφρενικά ή υπερβολικά, ή απίθανα εξωτικά, ή εξοντωτικά συναισθηματικά, μοιράζεται μαζί σου. Διαβάζοντας την ξέρεις ότι θα ταξιδέψεις σίγουρα.

Τέλος, η αγαπημένη νουβέλα «τα Πορφυρά Πανιά» του Αλεξάντερ Γκριν. Γραμμένο χωρίς χρόνο και τόπο,  ο Γκριν δημιουργεί ένα ερωτικό παραμύθι για μεγάλους. Κινείται ανάμεσα στην φαντασία και στην πραγματικότητα, δημιουργώντας ποίηση μέσω λέξεων, μέσω μιας ιστορίας τόσο μοναδικά γραμμένης, σαν ένα γραπτό δώρο σε μας τους θνητούς από μιαν άλλη διάσταση. Αυτή η πρόταση από το βιβλίο, κρύβει την ιστορία:  

«Έτσι τα ‘φερε η τύχη, όπως λένε κι οι άνθρωποι που ξέρουν να διαβάζουν και να γράφουν, και ο Γκρέυ και η Ασσόλ βρήκαν ο ένας τον άλλον, ένα πρωινό μιας ημέρας του καλοκαιριού με τόσα μοιραία γεγονότα».

-Ποια τεχνική θα ακολουθήσετε στο σεμινάριο και τι να περιμένουν όσοι πάρουν μέρος;

Καταρχήν με ενδιαφέρει, όσοι έχουν βαθύτερη εσωτερική ανάγκη να εξελιχθούν μέσω της δημιουργίας και πιστέψουν στην μαγεία του εαυτού τους και έρθουν, να αφεθούν στο ταξίδι μέσα τους. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι αυτή η ελευθερία μέσα μας, για να κάνουμε τα πρώτα βήματα. Ξεκινάμε μαζί όλοι, με λευκή σελίδα και προχωράμε σιγά-σιγά στη μαγεία της δημιουργίας.  

Αυτό που θα γίνει, στον πολυχώρο του Dasein Lab που φιλοξενεί τόσο ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις και άτομα,  είναι να μοιραστώ την δική μου ιστορία, αγώνα, μέθοδο, λάθη, τεχνικές, σωστά, όσα δούλεψαν σε μένα και να τα μεταλαμπαδεύσω στους υπόλοιπους. Θα αφηγηθώ την δική μου ιστορία, τον δικό μου μακρόχρονο αγώνα να κατακτήσω την γραφή, με και χωρίς εικόνες: Όσα δίδαξα ως guest lecturer στο Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα στις τάξεις του σεναρίου εκεί αλλά και τη διδασκαλία μου πάνω στο σενάριο και τη δημιουργική γραφή, στα πλαίσια του προγράμματος Αλληλεγγύη στον πολυχώρο Βρυσάκι για μήνες.

Μαζί με όλους τους άλλους συνοδοιπόρους, θα ξεκινήσουμε, δείχνοντας το δικό μου μονοπάτι στο δάσος της δημιουργίας. Θα προσπαθήσουμε να ανοίξουμε και άλλα μονοπάτια, όσα και των συμμετεχόντων, καθώς η πορεία του καθενός από τους συμμετέχοντες είναι απόλυτα μοναδική, όσο και ο καθένας χωριστά.

Με αλήθεια και αγάπη στη γραφή και στις εικόνες, μοιράζομαι όσα έχω κάνει και έχω δουλέψει πάνω από μία δεκαετία τώρα ως επαγγελματίας δημιουργός. Αυτό είναι το ταξίδι στις εικόνες λοιπόν.